فوق برنامه‌ درسی درباره‌ یادگیری مبتنی بر پژوهش

پروژه‌های تحقیقاتی؛ نامی آشنا
بسیاری از ما،‌ هنگامی‌که دانش‌آموز بودیم، پوستر، کلاژ، ماکت و مدل ساختمان یا آتش ‌فشان را ساخته‌ایم. برای این کار مواد یا اطلاعات را از منابع دیگر جست‌وجو می‌کردیم و آن‌ها را با نظم یا چینشی جدید و به‌صورت معنادار در راستای هدف یادگیری به هم پیوند می‌زدیم. امروزه هم اغلب ما معلمان، به این نمونه کارها که نشان می‌دهد دانش‌آموزان به یادگیری معنادار مشغول‌اند «پروژه» می‌گوییم و در ضمن تدریس، برای آن نمره یا امتیاز ویژه‌ای در نظر می‌گیریم. در این شماره می‌خواهیم به یادگیری «پروژه‌محور» و لزوم وارد کردن آن به متن برنامه‌ی درسی نگاه جدی‌تری بیندازیم.

گام‌هایی برای اجرای پروژه‌ موفق
صاحب‌نظران دو معیار عمده برای پروژه‌ی معنادار تعیین کرده‌اند. آن‌ها معتقدند، طرحی می‌تواند پروژه تلقی شود که این دو معیار را داشته باشد: اولاً، باعث شود دانش‌آموزان کار را به‌عنوان موقعیت معنادار درک کنند، و به‌عنوان وظیفه‌ای که اهمیت دارد و می‌خواهند آن را به خوبی انجام دهند، بدان بپردازند. دوم اینکه یک پروژه معنادار باید در بطن خود اهداف آموزشی تعیین‌شده‌ای را دنبال کند. آنان همچنین، اصولی را برای اجرای تدریس (یادگیری) مبتنی بر پروژه نام برده و به معلمان پیشنهاد داده‌اند که برای فهم آن بهتر دیدیم به یک کلاس با آموزگاری فرضی سری بزنیم:
خانم حمیدی معلم فعالی است که کمتر بدون طرح و برنامه‌ی قبلی در کلاس حاضر می‌شود. او علاقه‌مند است حین آموزش مطالب، دانش‌آموزان خود را در فرایند یادگیری درگیر سازد. او در سال جدید یک طراحی آموزشی در سر دارد که بر اصول یادگیری پروژه‌محور مبتنی است. وی در حین کار خود از این توصیه‌ها استفاده کرده است:

۱. در دانش‌آموزان نیاز به دانستن ایجاد کنید
خانم حمیدی، در گام اول تدریس، تصویرهایی از یک ساحل را به دانش‌آموزان نشان می‌دهد که در زیر آن‌ها نوشته شده است: «ساحل بسته شد. آب آلوده است». تماشای این تصویرها به بحثی پر سروصدا می‌انجامد که طی آن دانش‌آموزان ضمن اظهار انزجار از آلوده کردن آب‌ها، تجربه‌هایشان را در مورد زمانی که ساحل بسته است بیان و در مورد میزان آلودگی آب‌ها و روش‌هایی در مورد نحوه‌ی شناسایی کیفیت آب مشکوک بحث می‌کنند.
به نظر می‌رسد خانم حمیدی رویداد ورودی خوبی برای آغاز پروژه‌ی خود انتخاب کرده است، زیرا دانش‌آموزان پس از بحث و بیان تجارب قبلی خود، هنوز برای برخی از سؤالات پاسخ قانع‌کننده‌ای نیافته‌اند و همچنان برای پیدا کردن پاسخ‌های معتبر هیجان‌زده و علاقه‌مند هستند.

۲. سؤالات هدفمندی را که آغازگر یک فعالیت تحقیقی باشند تولید کنید
این مهم است که دانش‌آموزان بدانند در مطالعات خود به دنبال پاسخ چه پرسشی می‌گردند؟ به‌طور مسلم سؤال موردنظر باید کمی پیچیده و چند بعدی باشد تا تلاش‌هایی را برای یافتن پاسخ مناسب رقم بزند و آن‌ها در انتها بتوانند بگویند «این اطلاعات به‌دست آمده نتیجه‌ی جست‌وجوهای ما بود».
در این قسمت، خانم حمیدی به تولید سؤالات راه‌انداز پروژه کمک می‌کند. پس از بحث در مورد آلودگی ساحل، وی دانش‌آموزان را در زمینه‌ ارائه‌ راه‌حل‌های احتمالی نظیر تصویب قوانین، طراحی سیستم‌های تصفیه بهتر و افزایش آگاهی عمومی در مورد نیاز به کاهش آلاینده‌ها هدایت می‌کند. دانش‌آموزان به گروه‌هایی تقسیم‌ شدند و هر یک تلاش خود را حول پاسخگویی به یک سؤال متمرکز کردند.

۳. چشم‌انداز کلی اجرای پروژه را تعیین کنید
به‌عنوان یک معیار، گفتیم که دانش‌آموزان باید پروژه‌ را وظیفه‌ای بدانند که اهمیت دارد. خانم حمیدی در این‌باره از دانش‌آموزان می‌خواهد بگویند چه هدفی از انجام فعالیت‌های خود دارند و برای آن عنوانی بسازند.
گروه‌ها پس از بحث و مشورت اعلام می‌کنند: «ساحل رودخانه‌‌ها نباید بسته باشند».  بدین طریق، کل کلاس می‌تواند نتایج کار همه‌ی گروه‌ها را تحت مجموعه‌ای مفصل‌تر، در قالب بروشور، تولید و آن را در محیط‌هایی خارج از کلاس درس و مدرسه هم توزیع کند؛ چرا که این پروژه از دیدگاه اجتماع محلی هم معنادار و حامل یک پیام مهم است.

۴. از توسعه‌ مهارت‌های علمی، تربیتی و اجتماعی غافل نشوید
پروژه‌ای که خانم حمیدی تدارک دیده، زمینه‌ تشکیل و تقویت بسیاری از مهارت‌های مورد انتظار از دانش‌آموزان را فراهم می‌کند. پروژه باید فرصت‌هایی را برای ایجاد مهارت‌ همکاری، ارتباطات، تفکر انتقادی  و استفاده از تکنولوژی فراهم کند. در این پروژه، معلم می‌تواند در حین انجام کار هر یک از این مهارت‌ها را ارزشیابی کند.
نکته‌ حائز اهمیت این است که پروژه‌ها به رشته‌های درسی خاصی وابسته نیستند و به آن‌ها محدود نمی‌شوند. دانش‌آموزان، حین اجرای پروژه باید انواع مهارت‌های محاسباتی، آماری، نوشتاری، سخنرانی، تصویرسازی و صفحه‌آرایی را با مدیریت زمان و مدیریت هزینه‌ها، روابط بین‌فردی با افراد بزرگ‌تر یا آگاهان خارج از مدرسه، و تعامل پیوسته با معلم و والدین به‌کار گیرند. ممکن است در وهله‌ی نخست در انجام مأموریت‌های خود ناشیانه عمل کنند، اما با توسعه و تسلط بر مهارت‌های فوق، در انجام آن‌ها حرفه‌ای‌تر خواهند شد.

۵. اجرای تحقیق را با نوآوری همراه کنید
در مبحث برخورد با آلودگی آب‌ها، یکی از گروه‌ها فهرستی از سؤالات دقیق‌تر درباره‌ی منابع آلودگی آب، بیماری‌ها، باکتری‌ها و اثرات آن‌ها را تهیه کرده‌‌ است. پرسش‌ها حول این موضوع است که چه بیماری‌هایی از طریق آب آلوده منتقل می‌شوند؟ در این مورد آیا افراد فقط با خوردن آب آلوده بیمار می‌شوند؟ باکتری‌های آب آلوده از کجا می‌آیند؟ و... . همان‌طور که دانش‌آموزان درمورد نحوه‌ی یافتن جواب از طریق معلم، کتاب‌ها، مقالات، وب‌سایت‌ها، کارشناسان و بازدید از ساحل آلوده بحث و سؤالات خود را به شکلی دقیق‌تر تنظیم می‌کنند، پرسش‌های جدیدی نیز مطرح می‌شوند که بدون درگیر شدن عمیق در موضوع، کمتر ممکن است به ذهن برسند. راه‌حل‌های خلاقانه و بدیعی هم یافت می‌شوند که در هیچ کتاب یا منبعی به‌طور مستقیم به آن‌ها یا مشابه آن‌ها اشاره نشده است. در واقع، با پژوهش واقعی، نوآوری به‌دنیا می‌آید.

جمع‌بندی کنیم
خب. قرار است در چه زمانی به کار پایان داده شود؟ به‌طور مسلم نتایج ارزشیابی‌ها در تعیین نقطه‌ی پایان مؤثرند. شاید مهم‌ترین اختلاف تدریس «مبتنی بر پروژه» با «روش تحقیق علمی در طرح جابربن‌حیان» همین باشد که مأموریت اصلی در تدریس پروژه‌محور دستیابی به اهداف قصد شده‌ی آموزشی است نه تولید محصول و تدوین نظریه‌ای جدید.
در همین رابطه، خانم حمیدی فهرستی از اهداف و انتظاراتی که دانش‌آموزان باید بدان برسند تهیه کرده است و به کمک آن، در طی تحقیق، به صورت مداوم، میزان و سطح آموخته‌های دانش‌آموزان را بررسی می‌کند. با این حال، هنوز یک چالش دیگر باقی مانده است. به چه سطحی از کار بالاترین امتیازها تعلق می‌گیرد؟ برای پاسخ به این سؤال «آزمون کتبی چطور است؟»
به‌طور مسلم، دانش‌آموزان در حین اجرای پروژه به خوبی دریافته‌اند که اولین تلاش‌های افراد، کیفیت بالایی را به‌دست نمی‌دهند و بازنگری و سعی مجدد عامل ارتقای کار در دنیای واقعی است. در این مورد، دستاوردهای خود را با دیگران مقایسه می‌کنند و درمعرض نقدهای دیگران و ارزیابی از خود قرار می‌گیرند. ضمن اینکه خانم حمیدی می‌تواند از معلمان همکار و حتی کارشناسان هم برای نقد و ارزیابی نتایج پروژه‌ها دعوت کند. دانش‌‌آموزان هم می‌توانند در مورد نحوه‌ی به اشتراک‌گذاری دانش خودساخته‌شده‌شان اظهارنظر کنند: سخنرانی، نمایش با ایفای نقش، تدارک آزمایش برای نشان‌دادن دستاوردها، تولید بروشور و پوستر، نوشتن مقاله، برگزاری نمایشگاه عکس و نقاشی، روایت تحقیق در قالب خاطره و... .

سخن پایانی
شاید شما هم با ما هم‌رأی باشید که مهم‌ترین نتیجه‌ی ارزشیابی برای دانش‌آموزان، طی اجرای پروژه‌ای که خانم حمیدی تعریف کرده است، درس‌هایی است که آنان از موفقیت‌ها و شکست‌هایشان می‌گیرند تا پروژه‌های بعدی را در مدرسه یا در زندگی، با توانمندی بالاتری دنبال کنند. براین اساس می‌توان گفت، تدریس پروژه‌محور یا به‌عبارت دیگر، «یادگیری مبتنی بر پروژه»، لزوماً‌ نباید همانند جشنواره‌ها و مسابقات به تولید محصولات جدید، نوآوری‌های چشمگیر یا نظریه‌های درخور توجه منجر شود، بلکه می‌تواند با هدایت معلم به نحوی اجرا شود که نتایج آن در سطح اهداف کلاس درس معتبر و کارامد باشند.

پی‌نوشت

1. Project based learning