مقدمه
سهم
جوانان ایرانی متقاضی ورود به دانشگاه‌ها
بسیار بیشتر از متوسط جهانی است. اما مشکلات موجود در زمینه آموزش عالی در کشور در
ارتباط با تولید فناوری و ایجاد زمینه مهارتی برای دانش‌آموختگان موجب شده است اغلب دانش‌آموختگان در ارتباط با ورود به بازار
کار و کارآفرینی دارای ناتوانی‌های جدی باشند. در جهت حل این مشکل نظام دوگانه فنی‌وحرفه‌ای توأم با کار، مورد استقبال کشورهای
مهم دنیا قرار گرفته است [آزاد، 1385؛ عباسی، 1378؛ خلاقی، 1387].
برگزاری
هم‌زمان دوره‌های مهارتی مبتنی بر نیاز واحدهای تولیدی
در یک زمینه تخصصی، در عین فعالیت کارآموز در این واحدها، موجب می‌شود که اولاً کارآموزان سریع‌تر به هدف آموزشی خود برسند و جذب بازار
کار شوند و ثانیاً، نیاز واحدهای تولیدی برای جذب نیروهای متخصص و کارامد مرتفع
شود [Bennell, 2015; Burnett, 2009].
فنلاند
و سوئد دو کشور حوزه اسکاندیناوی در شمال اروپا هستند که به دلیل نظام آموزش عالی
با استانداردهای بالا و «اقتصاد دانش‌بنیان1»
توانسته‌اند با وجود اقلیم بسیار سرد و
جمعیت کم، به نسبت وسعت خود، ظرف نیم قرن اخیر یکی از مؤثرترین اقتصادهای رو به
رشد در جهان باشند و استانداردهای علمی و آموزشی آن‌ها سرامد کشورهای قاره سبز شود [Psacharopoulos,
2008].
امارات
متحده عربی در طول چند سال اخیر به پیشرفت‌های
قابل توجهی در آموزش دست یافته است. روزآمد کردن سیاست‌های آموزشی و سرمایه‌گذاری روی اصول بنیادین نظام آموزشی از
جمله مواردی هستند که سبب جذب فارغ‌التحصیلان به بازار کار و
مشارکت در توسعه این کشور شده‌اند [Haq
Mahbub & Haq Khadija, 1998].
براساس
یک مطالعه انجام شده در کشور آمریکا، در پاسخ به سؤال جایگاه و عملکرد آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای، 76 درصد از پاسخ‌دهندگان بر این باور بودند که به این
آموزش‌ها توجه بیشتری مبذول شود و فقط
چهار درصد از آن‌ها آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای را فاقد جایگاه شغلی بالا منظور
کردند [VOC. H. 1997]. براساس توصیه «یونسکو» نیز، همه کشورها به
یک خط‌مشی منسجم آموزشی نیاز دارند که
در آن، آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای به عنوان بخشی اساسی از این نظام
یکپارچه دیده شده باشند [UNESCO, 2016].
نظام
آموزش دوگانه فنی‌وحرفه‌ای همراه با کار
کشور
آلمان پایه‌گذار این نظام است و بیش از 80
کشور دنیا از دستاوردهای این کشور در این حوزه استفاده می‌کنند. این نظام دوگانه نامیده می‌شود، زیرا آموزش در دو محیط آموزشی به
انجام می‌رسد (در بنگاه اقتصادی و در
مدارس حرفه‌ای). وظایف این نظام ایجاد
کیفیت‌های مهارتی منطبق بر قانون
آموزش حرفه‌ای و جهت‌گیری شغلی فرایند آموزش است [Salehi
etal., 2015; Hoachlander etal, 1992؛ انوری و همکاران، 1383]. هدف آموزش در
سیستم دوگانه این است که آموزش‌های پایه مربوط به شغل، توانایی‌ها و صلاحیت‌هایی را که برای اجرای فعالیت‌های حرفه‌ای در دنیای دائماً در حال تغییر، مورد
نیاز است، در یک دوره آموزشی مدون ارائه کند [Yildirim
& Simsek, 2010؛ یوسیلیانی، 1389؛ موسوی، 1391].
بررسی
نظام آموزش دوگانه کشور سوئد
آموزش
فنی‌وحرفه‌ای در کشور سوئد به طور کامل با نظام
آموزشی آن کشور ادغام شده است. هدف از آموزش فنی‌وحرفه‌ای، برآورده کردن نیاز بازار کار به
نیروی انسانی است. به همین منظور دولت مجموعه‌های متفاوتی از فعالان بازار نیروی کار
را برای طرح‌ریزی و اجرای سیاست‌های آموزش فنی‌وحرفه‌ای به کار گمارده است. همچنین، دولت
سوئد تنوع‌بخشی به آموزش فنی‌وحرفه‌ای، ساده کردن آپشن‌های آموزش فنی‌وحرفه‌ای، اختصاص زمان بیشتر به موضوعات تخصصی
همراه با معرفی برنامه‌های کارآموزی جدید و تشویق
شهرداری‌ها برای سازمان‌دهی برنامه‌های تخصصی حرفه‌ای‌محور را در دستور کار خود دارد.
در
سال 1962 مجلس ملی سوئد به طراحی آموزش پیش‌نیاز
پیوسته و با دوره زمانی 9 سال و احداث مدارس فنی‌وحرفه‌ای مبادرت کرد. برگزاری آزمون ورودی در
سال 1969 از میان برداشته شد و در عوض نظامی برای ارزیابی علمی دانش‌آموزان از طریق برگزاری آزمون سراسری و
سنجش نمرات افراد با میانگین ملی طراحی شد. با اعمال اصلاحات دهه 1970، مراکز
آموزش متوسطه و مدارس فنی-حرفه‌ای تحت نهاد مدیریتی واحدی قرار
گرفتند.
آموزش
فنی‌وحرفه‌ای کشور سوئد شامل آموزش فنی‌وحرفه‌ای دوره دبیرستان، آموزش کارآموزی،
آموزش شهری بزرگ‌سالان، آموزش فنی‌وحرفه‌ای عالی و تکمیلی است. برای نمونه،
آموزش فنی‌وحرفه‌ای در دوره دبیرستان به این شکل است که
بعد از 9 سال آموزش اجباری، دانش‌آموزان می‌توانند وارد دبیرستان شوند که دارای دو
شاخه عمومی و فنی‌وحرفه‌ای است. هر دو شاخه در یک مدرسه ارائه
می‌شوند که شاخه آموزش فنی‌وحرفه‌ای آن اساساً از طریق دو نوع برنامه
انجام می‌شود:
الف)
دوره‌های فنی‌وحرفه‌ای؛
ب)
برنامه‌های مقدماتی برای آموزش در سطوح
بالاتر.
دوره
فنی‌وحرفه‌ای به طور معمول سه سال طول می‌کشد و در برگیرنده آموزش اجباری کارگاهی
و عملی است. برنامه‌های مقدماتی سطوح بالاتر نیز به
طور معمول سه سال طول می‌کشند، ولی آموزش کارگاهی در آن‌ها اجباری نیست. دانش‌آموزان در صورت تمایل می‌توانند با گذراندن واحدهایی واجد شرایط
ورود به دانشگاه شوند.
در
کشور سوئد گذراندن برنامه‌های آموزش فنی‌وحرفه‌ای متوسطه به دریافت دیپلم فنی‌وحرفه‌ای می‌انجامد و تحت شرایطی خاص، دانش‌آموزی که در برنامه آموزش بزرگ‌سالان شهرداری ثبت نام کرده باشد، می‌تواند بعد از اتمام دوره، دیپلم آن را
نیز دریافت کند. در سطوح بالاتر، دوره دو ساله به دريافت دیپلم پیشرفته فنی‌وحرفه‌ای منجر می‌شود. دولت در بودجه سال 2013، در راستای
توسعه آموزش فنی‌وحرفه‌ای، بر افزایش آموزش کارگاهی برای
مربیانی که در کارگاه‌ها مشغول تدریس هستند، ادامه
سرمایه‌گذاری در امر آموزش کارآموزی به
وسیله افزایش دریافتی کارفرمایانی که به جذب کارآموزان می‌پردازند، بهبود کیفیت آموزش فنی‌وحرفه‌ای بزرگ‌سالان، اختصاص سرمایه قابل توجه به
منظور افزایش فرصت‌های آموزش فنی‌وحرفه‌ای برای بزرگ‌سالان تأکید کرده است.
بررسی
نظام آموزش دوگانه کشور فنلاند
خط‌مشی‌های آموزش فنی‌وحرفه‌ای براساس پیش‌بینی‌های کیفی و کمی بنا نهاده شده‌اند. پیش‌بینی‌های کمی به تقاضاهای بلندمدت برای نیروی
کار و نیازهای آموزشی و پیش‌بینی‌های کیفی به نیازهای مهارتی مربوط
هستند. دولت براساس این پیش‌بینی‌ها به تولید و جمع‌آوری اطلاعات در زمینه انواع مهارت‌های مورد نیاز در بازار کار آینده و راه‌های پاسخ به این تقاضاها از طریق نظام
آموزشی می‌پردازند. هدف دولت انجام پیش‌بینی‌های لازم برای توسعه چارچوب کیفیت مهارت‌های حرفه‌ای مورد نیاز و تدوین دستورالعمل‌هایی برای تطبیق مناسب مهارت‌های مورد نیاز در بازار کار آینده است.
در
کشور فنلاند آموزش فنی‌وحرفه‌ای در سطوح دبیرستان آغاز می‌شود که بیش از 40 درصد افراد واجد شرایط
بعد از پایان دوره‌های پایه بلافاصله آن را شروع
می‌کنند. نظام آموزش عالی در
فنلاند دارای دو بخش مکمل است: دانشگاه‌ها
و دانشکده‌های صنعتی که در آن‌ها بزرگ‌سالان جدا از نظام آموزشی بزرگ‌سالان می‌توانند به تحصیل بپردازند. آموزش فنی‌وحرفه‌ای به صورت‌های متفاوتی ارائه می‌شود؛ همچون برنامه‌های مدرسه‌محور، آموزش‌های کارآموزی، آموزش‌های صنعتی، آموزش‌های خاص فنی‌وحرفه‌ای و صلاحیت‌های مبتنی بر مهارت. برای مثال، برنامه‌های مدرسه‌محور و آموزش کارآموزی شامل برنامه‌های دوره دبیرستان و آموزش‌های سطوح بالاتر هستند. برنامه‌های مدرسه‌محور حدود سه سال به طول می‌انجامند و در هر برنامه نیم سال به
آموزش کارگاهی و فعالیت عملی اختصاص دارد. این برنامه‌های کارگاهی را هم می‌توان در محیط‌های آموزشی و کارگاهی مؤسسات و هم به
صورت آموزش مجازی (آنلاین) برگزار کرد.
در
کشور فنلاند برای هر صلاحیت گواهی‌نامه‌ای به طور جداگانه در نظر گرفته می‌شود. گواهی‌نامه‌ها براساس مهارت مورد نیاز در بازار کار
تهیه می‌شوند و شامل واحدهای عملی و کاربردی
در بازار کار هستند. گواهی‌نامه‌ها شامل مدارک فنی‌وحرفه‌ای دوره دبیرستان، گواهی‌نامه‌های پیشرفته و خاص، مدارج پلی‌تکنیک و درجه ارشد می‌شود.
آموزش
فنی‌وحرفه‌ای در فنلاند به وسیله پروژه‌های توسعه ملی در حال بهبود است. در سال‌های اخیر موضوع‌های کلیدی توسعه، شامل نیازهای در حال
تغییر مهارت مورد نیاز بازار کار، همکاری بین مؤسسات آموزشی و فعالان بازار کار،
کیفیت آموزش فنی‌وحرفه‌ای، بازبینی یادگیری‌های گذشته، تنوع محیط‌های یادگیری، تقویت روش‌های کارامد، کاهش نرخ افت و افزایش
جذابیت آموزش فنی‌وحرفه‌ای مورد تأکید بوده‌اند.
بررسی
نظام آموزشی دوگانه کشور ایالات متحده آمریکا
هدف
از آموزش فنی‌وحرفه‌ای در آمریکا آموزش درباره کار و برای
کار، و آموزش به واسطه کار است. علاوه بر این، هر ایالتی بر مبنای نیاز بازار کار
اهداف خاص خود را دارد. اهداف راهبردی در آموزش فنی‌وحرفه‌ای به این صورت تعریف شده‌اند: افزایش دسترسی و تسهیل ورود به
کالج، آموزش نیروی کار، ارتقای کیفیت به واسطه تقویت آموزشگاه‌ها و افزایش نرخ فارغ‌التحصیلی و نرخ استخدام در جاهایی که
نیاز به مهارت‌های بالا وجود دارد.
آموزش
در دوره متوسطه توسط مؤسساتی اجرا می‌شود
که تقریباً تمامی دوره‌های تحصیلی تا پایان دبیرستان
را در برمی‌گیرند و ساختار هر یک از مکانی
به مکان دیگر تا حدودی متفاوت است. اکثر دانش‌آموزان دبیرستان گواهی‌های آموزش فنی‌وحرفه‌ای دریافت می‌کنند. برنامه‌های آموزش فنی‌وحرفه‌ای در ایالات متحده هم‌جهت هستند و در زیرمجموعه‌های غیرموازی با ارتباطات ساختاری کوچک
بین آن‌ها تدریس می‌شوند. فارغ‌التحصیلان دوره متوسطه ممکن است تحصیل
در مؤسسات فنی‌وحرفه‌ای را در یک دوره دو ساله کالج و یا یک
دوره چهار ساله دانشگاهی ادامه دهند که شامل: سیستم «Tech-prep»، مسیرهای شغلی و شبکه‌های شغلی اقامتی است. برای مثال،
مسیرهای شغلی شامل سلسله دانش‌ها و مهارت‌هایی است که در سطوح دبیرستان و بعد از
آن برای اداره کردن افراد به منظور ورود به شاخه‌های متفاوت شغلی و حرفه‌ای باید اکتساب شوند. این نظام در
همکاری و ارتباط با آموزش دوره دبیرستان و بنگاه‌های کسب و کار و کارفرمایان است.
مسیرهای شغلی برای تمام دانش‌آموزان و متقاضیان بزرگ‌سال در دسترس است و به منظور یاری مشاغل
و حرفه‌ها طراحی شده است.
بررسی
نظام آموزش دوگانه کشور امارات متحده عربی
دولت
امارات روی گسترش مهارت‌های عمومی تأکید دارد، با این
هدف که دستیابی به آموزش‌های عالی بهبود یابد. در سال
2010 شورای اجرایی ابوظبی یک مرکز آموزش فنی‌وحرفه‌ای تأسیس کرد که به مثابه سازمان مسئول
آموزش فنی‌وحرفه‌ای عمل می‌کند. از سال 2000 آموزش پایه به دو بخش
آموزش ابتدایی (کلاس‌های اول تا پنجم) و آموزش
راهنمایی (کلاس‌های ششم تا نهم) تقسیم شده است
که هر دو دوره اجباری هستند. آموزش دوره راهنمایی در مدارس عمومی یا مدارس فنی
ارائه می‌شود. در مدارس عمومی یک سال اول
را مباحث عمومی تشکیل می‌دهند و برای دو سال بعد، دانش‌آموزان از دو شاخه علوم و هنر یکی را می‌توانند ادامه دهند.
در
مدارس فنی سه شاخه تحصیلی داریم: فنی، کشاورزی و اقتصاد. دوره‌های بالاتر در مؤسسات آموزشی و یا کالج‌های تکنولوژی ارائه می‌شوند. دانش‌آموزان برای ورود به این دوره‌ها باید در آزمون مربوط به آن‌ها شرکت کنند و صلاحیت لازم را به دست
آورند. ورود به کالج برای تمامی دانش‌آموزان
آزاد است. برنامه‌های این کالج‌ها در برگیرنده شش موضوع آموزشی مجزا
هستند که در دوره‌های درسی و با مشورت فعالان
صنعت و کارفرمایان و فعالان بخش اقتصادی تهیه شده‌اند. کالج‌های تکنولوژی برنامه‌های تکنیکی و تخصصی با بالاترین کیفیت
را برای دانش‌آموزان ارائه می‌دهند. این دوره‌ها در نهایت به دریافت درجه دیپلم
کاربردی منجر می‌شوند. همچنین به عنوان قسمتی از
راهبرد توسعه، صنعت گردشگری ابوظبی، آموزش گردشگری را راه‌اندازی کرده است که هدف آن پرورش
متخصصان خوب و کارآزموده در زمینه گردشگری است. برنامه آموزشی توسعه صنعتی دوره‌های خدمات مشتری، تاریخ فرهنگ ابوظبی،
خدمات اطلاعات گردشگری و بسیاری موارد دیگر را شامل می‌شود. علاوه بر این، یک سلسله از مؤسسات
آموزش فنی‌وحرفه‌ای در «دهکده دانش دبی» راه‌اندازی شده‌اند که در واقع مراکز آموزش زبان، مجریان
برنامه‌های آکادمیک و فنی‌وحرفه‌ای و مؤسساتی بین‌المللی هستند که به دانش‌آموزان برنامه‌ها و فرصت‌هایی برای رشد مهارت‌هایشان ارائه می‌دهند.
در کشور امارات متحده عربی، دو سطح گواهی‌نامه
وجود دارد که هر کدام نشان‌دهنده میزان سختی، پیچیدگی و عمق یادگیری دانش‌آموزان
است. برآوردهای یادگیری مبتنی بر معیارهای معمولی هستند که میزان توانایی‌های
یادگیرندگان را نشان می‌دهند. این برآوردها طبق میزان دانش، تخصص و جنبه‌های
متفاوت مهارت‌ها، شامل استقلال، مسئولیت و نقش‌پذیری
است. این معیارها به منظور ارزیابی میزان یادگیری مورد نیاز برای دست یافتن به
صلاحیت و تسهیل تبادلات بین‌المللی مورد نیازند. «مؤسسه ملی آموزش فنی‌وحرفه‌ای» پنج
سطح مهارتی ارائه نموده است که هر کدام بر شش حوزه ارتباطات، فناوری ارتباطات، کار
گروهی، بهبود یادگیری شخصی، حل مسئله و کار با اعداد و ارقام تمرکز دارند.
نتیجه‌گیری و راهکارهای مهم
برای
فراگیر شدن فرهنگ فنی‌وحرفه‌ای و کارآفرینی باید تغییراتی در نظام
آموزشی و محتوای درس‌های مدرسه‌ها و دانشگاه‌ها داده شود و افرادی در رأس امور قرار
گیرند که به ایجاد و توسعه فعالیت‌های تولیدی علاقه‌مند باشند و شرایط مناسبی را برای ظهور
کارآفرینان خلاق فراهم سازند. همچنین انگیزه دانش‌آموزان و دانشجویان هنرستان‌ها و آموزشکده فنی‌وحرفه‌ای موجب رشد نگرش مناسب و تقویت روحیه
کارآفرینی در آن‌ها می‌شود و بر رفتار کارآفرینی آنان تأثیر می‌گذارند. مطالعه تطبیقی نظام آموزش عالی
ایران و کشورهایی که در توسعه آموزش فنی‌وحرفه‌ای پیشرفت‌های روزافزونی داشته‌اند، نشان می‌دهد که با شناسایی و به کارگیری روش‌های مؤثر آموزشی در برگزاری دوره‌های آموزشی مورد نیاز و پیش‌بینی شده، همچنین، تدوین نظام جامع ارزیابی
آموزشی و محتوای آن با توجه به ملاک‌های آموزش کار، برقراری ساز و
کار بازخورد منظم و روزآمد و اصلاح و بهسازی برنامه‌های این هنرستان‌ها و آموزشکده‌ها، موجبات رشد خلاقیت و کارآفرینی دانش‌آموختگان این مؤسسات را فراهم خواهد
کرد.
پی‌نوشت
1. Knowledge based economy.
منابع
1. آزاد، ابراهیم (1385). «عوامل موفقیت در
نظام‌های آموزش فنی‌وحرفه‌ای».
رشد آموزش فنی‌وحرفه‌ای.
دوره دوم. شماره 1.
2. انوری، زاهد؛ شهابادی، علی‌اکبر؛
عنایتی، چنگیز؛ خاتمی، عباس؛ امتیازجو، مرجان (1383). «معرفی و شناخت شاخه فنی‌وحرفه‌ای
شهر تهران». سازمان آموزش‌وپرورش
شهر تهران.
3. خلاقی، علی‌اصغر
(1387). «نقش و اهمیت آموزش‌های
فنی‌وحرفه‌ای
در توسعه اقتصادی». رشد آموزش فنی‌وحرفه‌ای.
دوره اول. شماره 3.
4. دُرانی، کمال؛ صالحی، کمال (1390).
«ارزشیابی هنرستان‌های کاردانش با
استفاده از الگوی سیپ (CIPP) به منظور پیشنهاد الگویی برای بهبود کیفیت هنرستان‌های
کاردانش». مجله روان‌شناسی و علوم
تربیتی دانشگاه تهران. شماره 1.
5. سقای سعیدی، جواد (1383). «راه‌های
ترغیب دانش‌آموزان به انتخاب رشته‌های
فنی‌وحرفه‌ای
و کاردانش». طرح پژوهشی، پژوهشکده تعلیم و تربیت سازمان آموزش‌وپرورش
استان آذربایجان شرقی.
6. عباسی، محمود (1378). «دلایل عدم تمایل دانش‌آموزان
مستعد نظام جدید بوشهر به ادامه تحصیل در شاخه فنی‌وحرفه‌ای،
سال تحصیلی 1377-1376». پایان‌نامه
کارشناسی مشاوره شغلی-تحصیلی مرکز آموزش عالی فرهنگیان فارس.
7. گودرزی، منوچهر (1380). «عوامل مؤثر در جذب
هنرجویان پسر به آموزش‌های
فنی‌وحرفه‌ای
شهرستان اصفهان از دیدگاه هنرجویان». پایان‌نامه
کارشناسی ارشد دانشکده علوم تربیتی اصفهان.
8. موسوی، علی (بی‌تا).
بهبود سیستم از طریق رویکرد مدیریت تضمین کیفیت در مرکز آموزش فنی‌وحرفه‌ای
22 بهمن ساری. پایان‌نامه کارشناسی
ارشد. دانشگاه آزاد اسلامی اراک.
9. یوسیلیانی، غلامعلی
(1389). «مشکلات و موانع اجرایی ارائه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای
و کاردانش در واحدهای آموزشی شهر تهران از دیدگاه دانش‌آموزان،
مدیران و دبیران». طرح پژوهشی. آموزش‌وپرورش شهر تهران.
10. UNESCO (2016). Technical and Vocational Education and Training, Available at: http://www.UNESCO.org/education/technical and vocational education and training.
11. Bennell, P. (2015). General versus Vocational Secondary Education in Developing Countries: A Review of the Rates of Return Evidence. Journal of Development Studies, 33 (2). pp. 47-230
12. Burnett, P.C. & Clarke, J.A. (2009). How should a Vocational Education and Training course be evaluated? Journal of Vocational Education and Training. 51 (4).pp 667-622.
13. Haq Mahbub & Haq Khadija (1998). Human Development in South Asia. Karachi: Oxford University Press.
14. Hoachlander, E. G., Levesque, K., & Rahn, M. L. (1992). Accountability for vocational education: A practitioner's guide (Report No. MDS-407). Berkeley, CA: National Center for Research in Vocational Education.
15. Psacharopoulos, G. (2008). To vacationalize or not to vocationalize? Curriculum question. Journal of International Review of Education, 33(2), pp. 187-211.
16. Salehi, K., Zeinabadi, H. R., & Kiamanesh, A. (2015). Developing economic and non-economic factors and indicators for outputs quality evaluation of vocational schools. JVET 7th International Conference: Worcester College, Oxford, 6-8 July.
17. VO C.H. (1997). What Do People Think of Us? Techniques 72, No. 6 (September).
18. Yildirim, A. Simsek, H. (2010). A Qualitative Assessment of the Curriculum Development Process at Secondary Vocational Schools in Turkey, Journal of Career and Technical Education, 18 (1).