ضرورت
تحقیق
بررسی
و تحلیل محتوایی و ساختاری کتاب‌های درسی از این جهت که می‌تواند اطلاعات دقیق و موثقی درباره کتاب‌های درسی فراهم آورد تا در نهایت با
مقایسه با اصول، مفاهیم و تمامی اهداف برنامه درسی، میزان موفقیت مولفان آن کتاب‌ها در تحقیق اهداف از پیش تعیین‌شده آموزشی براساس ضوابط و قواعد
ارزیابی کتاب‌های درسی نشان داده می‌شود، بسیار حائز اهمیت است.
مقدمه
سخن
از شخصیت بی‌مانند امیرمؤمنان علی ـ علیه‌السلام‌ـ است؛ شخصیتی که بشر با آن همه توصیفی
که تاکنون از او داشته هنوز در حسرت دست‌یافتن
به حقیقت اوست. چهره مقدسی را که زادگاهش خانه خدا و محل نشو و نمایش دامان نبی‌اکرم(ص) و وجود مقدسش آیینه تمام‌نمای پیامبران الهی و نسخه دوم آخرین
سفیر خدا و به فرموده قرآن، نفس و روح و جان محمد مصطفی بوده است، چگونه می‌توان توصیف کرد؟ حضرت علی(ع) برترین
الگوی انسانی است و تمامی ارزش‌های انسانی در او به حد اعلای
رشد رسیده‌اند؛ شجاعت، بخشندگی، اندیشه
متعالی، زهد و عبادت، ایثار، خداشناسی و همه ویژگی‌های عالی بشری و خصایص والای تربیتی و
اخلاقی در او جمع‌اند. او قهرمان همه ارزش‌هاست. «او از محبوب‌ترین انسان‌ها نزدِ خدا و مظهر کلمه الله الحسنی
بود. او همانند پروردگارش با مؤمنان در کمال رأفت و رحمت و با دشمنان خدا مظهر خشم
و خشونت بود. او فرزند جبهه و جنگ و جهاد و از دوران کودکی فدایی و پشتیبان رسول
الله بود. پس از پیامبر(ص)، بیشترین رنج را دید و خون دل فراوان خورد. او برای حفظ اسلام و
وحدت مسلمانان از حق مسلم خود چشم پوشید تا پیکره اسلام آسیب نبیند و بر تمام
مصیبت‌های بی‌شمارش صبر پیشه کرد. به یقین، همین صبر
زیبای علی ـ علیه‌السلام ـ بود که ایمان و اخلاصش
را تفسیر نمود و وی را در تاریخ جاوید کرده است. در یک کلام،
علی حقیقت جاویدی است که به فرموده پیامبر(ص) هیچ‌کس جز خدا و رسولش او را نشناخت» (طبسی،
9:1382). امام علی(ع) مظهر تجلی اسما و صفات پروردگار و نمونه کامل انسان متعالی
است. او که بر چکاد اندیشه و ایمان قرار دارد، پیشوای تقوا، عبودیت، صدق، اخلاص،
عطوفت و شجاعت، اسوه خضوع و خشوع در برابر حق و آیینه تمام‌نمای استقامت و استواری در برابر سرکشان
و مستکبران می‌باشد. امامت علی(ع)، غدیر و محل
غدیر را برای همیشه در اذهان همگان ماندگار کرد و می‌توان گفت غدیر محور هم‌بستگی و زیربنای تفکر شیعی است. غدیر
تبیین‌کننده اصیل وصایت رسول مکرم
اسلام(ص) می‌باشد که اسلام راستین را تداوم
بخشید و زلال معرفت، ولایت تسلیم و رضا را در جان مؤمنین جاری و حیات ثمربخش را به
آنان هدیه نمود.» (رضوانی، 12:1341) داستان غدیر از عظمت و ضرورت ولایت و ریشه‌ای بدون این مسئله خبر می‌دهد. رسول اکرم(ص) در آن هنگام و در زیر
آن آفتاب سوزان، در حضور آن همه جمعیت پیامی داد؛ این پیام اساسی‌ترین پیام دین او بود و به راستی رسول(ص)
بر عظمت و ضرورت آن واقف بود، که مردم را در آن گرمای سوزان نگه داشت و رسالت آسمانی خویش را به مسلمانان
ابلاغ فرمود. غدیر عصاره و نتیجه خلقت و خلاصه مکتب وحی است و صرفاً واقعه‌ای تاریخی نیست. این نام مقدس، عنوان
عقیده ما و اساس دین است. غدیر ثمره نبوت و میوه رسالت و تعیین‌کننده خط مشی مسلمانان تا آخرین روز
دنیاست. غدیر ماجرایی سرنوشت‌ساز است و نقطه تلاقی کاروان
رسالت با طلایه‌داران امامت است. غدیر خم یک
سرزمین نیست؛ چشمه‌ای است که تا پایان هستی می‌جوشد و کوثری است که فنا برنمی‌دارد و افقی است بی‌کرانه و خورشیدی است عالم‌تاب.
غدیر
و حضرت علی(ع) امامت و ولایت را معنا بخشیدند. «اراده حکیمانه خداوند بر این تعلق
گرفته است که واقعه غدیر، در تمام اعصار به‌صورت
یک تاریخ زنده که قلوب و دل‌ها به سوی آن جذب می‌شوند، بماند و نویسندگان اسلامی در هر
عصر و زمانی در کتاب‌های تفسیر و تاریخ و حدیث و
کلام، پیرامون آن سخن بگویند و گویندگان مذهبی در مجالس مذهبی وعظ و خطابه درباره
آن داد سخن دهند و آن را از فضایل غیرقابل انکار بشمارند. نه تنها خطبا و
گویندگان، بلکه شعرا از این واقعه الهام گرفته و ذوق ادبی خود را از تفکر و اندیشه
پیرامون این حادثه و از فزونی اخلاص به صاحب ولایت، پر فروغ سازند» (مکارم شیرازی،
9:1382). مفهوم غدیر، یعنی تداوم ولایت الله و ولایت رسول. با ولایت مؤمنان، طبیعی
است فرد افضل و سیدالمسلمین و امیرالمؤمنین و یعسوب‌الدین و قائد غرالمحجلین است که باید
این عنوان را احراز کند تا اسلام منحرف نشود و آن همه خسارت وارد نشود.
آن
درختی که نشانده‌ست خدای ازلی
اصل
آن است محمد، تن آن است علی
شاخه‌اش فاطمه است و حسنین‌اند ثمر
شیعیان
برگ درخت‌اند ز انوار جلی
می‌توان گفت کتاب‌های درسی دربرگیرنده محتوای آموزشی و
مهمترین عامل انتقال فرهنگ و دانش
به نسل‌های آینده هستند و در تحقق
اهداف آموزشی اهمیت زیادی دارند. برنامه‌ریزان
آموزشی و درسی نیز نقش اساسی در تعیین این اهداف دارند. در واقع، اهداف آموزشی با
نظر آن‌ها تعیین می‌شود
و به واسطه اهداف، محتوای آموزشی نیز تعیین می‌گردد. بر این اساس، اهدافی که توسط آن‌ها تعیین می‌شوند، باید دقت، ظرافت و ارزش‌های بسیاری در خور فرهنگ جامعه داشته
باشند. اگر مؤلفان و برنامه‌ریزان درسی از فرهنگ و رسوم و
سنن و آداب و رسوم کشور خود شناخت درستی داشته باشند و به محتوای مناسب این کتب
توجه کنند، تحقق اهداف ارزشمند آموزش‌وپرورش
بهتر امکان‌پذیر می‌شود. از طرفی، چون آموزش زیربنایی و
اصولی در دوره متوسطه دوم، که پلی برای رسیدن به تحصیلات عالی است، صورت می‌پذیرد، بررسی و تحلیل محتوای کتاب‌های درسی دوره متوسطه دوم ـ که مهمترین رکن آموزش زبان رسمی کشور هستند ـ
از اهمیت بیشتری برخوردار است. در این راه بی‌گمان باید یکی از مهمترین دغدغه‌های برنامه‌ریزان و نویسندگان کتاب‌های درسی، ارائه درست مفاهیم آیینی به‌ویژه مطالب مربوط به عید غدیر و امامت
حضرت علی(ع) باشد؛ زیرا این‌گونه مفاهیم و موضوعات به سبب
شأن و قدری که دارند، می‌بایست جایگاهی مناسب در فرهنگ و
تاریخ کشور عزیزمان داشته باشند. درک این جایگاه رفیع و ماندگار ساختن آن برای نسل
حاضر و آیندگان رسالت سنگین مؤلفان کتاب‌های
درسی است؛ زیرا کتاب‌های درسی بهترین ابزار انتقال
تعالیم دینی، باورهای ارزشی، ذکر نکات ارزشمند از زندگانی بزرگان دین است. بر این
اساس، در این مقاله محتوای آموزشی و یکی از اهداف کلی کتاب‌های درسی، نیز کمیت مباحث آیینی با
عنوان عید غدیر و امامت حضرت علی(ع) در کتاب‌های درسی دوره دوم متوسطه با نمودار
درصدی در هر کتاب بررسی شده است.
1.
ادبیات فارسی سال دوم دوره دوم متوسطه:
1.1. درس اول: «همای رحمت» (صفحه 3) ـ 14 بیت
علی
ای همای رحمت، تو چه آیتی خدا را
که
به ماسوا فکندی همه سایه هما را
دل
اگر خداشناسی همه در رخ علی بین
به
علی شناختم من، به خدا قسم خدا را
2.1. درس سوم: «حمله حیدری» (صفحه 12 و 13) ـ 28
بیت و 7 سطر
دلیران
میدان گشوده نظر
که
بر کینه اول که بندد کمر
که
ناگه عمر آن سپهر نبرد
برانگیخت
ابرش، برافشاند گرد
چو
آن آهنین کوه آمد به دشت
همه
رزمگه کوه فولاد گشت
3.1. درس سوم: «خودآزمایی» (صفحه 14) ـ 8 بیت
از
علی آموز اخلاص عمل
شیر
حق را دان منزه از دغل
در
غزا بر پهلوانی دست یافت
زود
شیر برآورد و شتافت
4.1. درس هیجدهم: «در سایه‌سار نخل ولایت» (صفحه 131، 133 و 135) ـ
40 بیت
خجسته
باد نام خداوند، نیکوترین آفریدگاران/ که تو را آفرید/ از تو در شگفت هم نمی‌توانم بود/ که دیدن بزرگی‌ات، چشم کوچک من بسنده نیست/ مور، چه می‌داندکه بر دیواره اهرام می‌گذرد یا بر خشتی خام/ تو، آن بلندترین
هرمی که فرعون تخیل می‌تواند ساخت. (جدول و نمودار 1)
2.
ادبیات فارسی 3 سال سوم رشته تجربی و ریاضی‌فیزیک
دوره دوم متوسطه:
1.2. درس پانزدهم: (صفحه 119) ـ 3 سطر
انتخاب
علی(ع) به خلافت و وصایت، در غدیر خم هر دو در این هنگام بوده است و چه تصادف
شگفتی که آن همه خلوص و ایمان و عشقی که ایرانیان در اسلام به علی(ع) و حکومت ایشان
داشتند، پشتوانه نوروز شد.
2.2. درس شانزدهم: «هجرت» (صفحه 125) ـ 1 بیت
شبگیر
ما در روز خیبر یاد بادا
قهر
خدا در خشم حیدر یاد بادا
3.
ادبیات فارسی 3 سال سوم رشته ادبیات و علوم انسانی دوره دوم متوسطه:
1.3. درس نوزدهم: «در محراب عشق» (صفحه 110 و
111) ـ 23 سطر
و در
آثار بیاورند که علی ـ علیه‌السلام ـ در بعضی از آن حرب‌ها تیری به وی رسید؛ چنانکه پیکان اندر
استخوان وی بماند. جهد بسیار کردند، جدا نشد. گفتند: «تا گوشت و پوست برندارند و
استخوان نشکنند، این پیکان جدا نشود». بزرگان و فرزندان وی... اگر علی(ع) چنان
گردد که گوشت و پوست وی ببرند و از آن خبر ندارد. عجب نباشد و غریب نبود. (جدول و
نمودار 3)
4.
زبان فارسی عمومی پیش‌دانشگاهی:
1.4. درس بیستم: «کویر» (صفحه 87) 6 سطر
شگفتا
که نگاه‌های لوکس مردم آسفالت‌نشین شهر، شاهراه علی، راه کعبه راهی که
علی از آن به کعبه...
2.4. درس بیست‌ویک: «جهاد» (صفحه 94 و 95) ـ 32 سطر
اما
بعد جهاد دری است از درهای بهشت که خداوند روی گزیده دوستان خود گشوده است و جامه
تقواست که بر تن آنان پوشیده است. زره استوار الهی است که آسیب نبیند و.... اکنون
سالیان عمرم از شصت فزون است... (جدول و
نمودار 4 و 5)
با
توجه به نمودارهای 1، 2، 3، 4 و 5 از کتاب‌های
ادبیات فارسی دوره دوم متوسطه استخراج شده است. نگاهی گذرا به نمودار شماره 5 به
خوبی نشان می‌دهد که در کتاب‌های ادبیات فارسی دوره دوم متوسطه سهم
این مطالب کمتر از موضوعات دیگر است و در مجموع، حدود 47/1 درصد کل حجم کتاب‌های ادبیات فارسی دوره دوم متوسطه به
این مطالب اختصاص یافته است. توجه به نمودارهای فراوان نشان می‌دهد که ارائه موضوعات با توزیع منظم و
یکنواختی صورت نگرفته و کتاب ادبیات فارسی 2 از سایر کتاب‌ها پیشی گرفته است؛ هرچند فقط حدود 55/3
درصد مطالبش به عید غدیر و حضرت علی(ع) اختصاص دارد؛ و در حالی که در کتاب زبان و
ادبیات فارسی پیش‌دانشگاهی هیچ مطلبی در این‌باره نیامده است. با توجه به جداول
شماره 1، 2، 3 و 4 در کتاب‌های سال دوم، 90 بیت و 7 سطر و
در کتاب ادبیات سوم رشته علوم‌تجربی و ریاضی‌فیزیک1 متوسطه بیت و 3 سطر و در کتاب
ادبیات سوم رشته ادبیات و علوم‌انسانی فقط 23 سطر و زبان فارسی
عمومی پیش‌دانشگاهی تنها 38 سطر و در تمام
کتاب‌های ادبیات فارسی دوره دوم
متوسطه 14 صفحه با 91 بیت و 71 سطر جمعاً 162 سطر به عید غدیر و حضرت علی(ع) مربوط
می‌شود، و به راستی روشن نیست برای
تغییرات و دگرگونی‌های نامنظم و نبود توزیع مناسب،
چه توجیهی می‌توان یافت. از نگاه کمی، انتظار
منطقی آن است که مطالب این بخش در هر پایه تقریباً با یکدیگر متناسب باشد یا بتوان
دلیل قانع‌کننده‌ای برای آن یافت. در پایان، می‌توان این‌گونه بیان داشت که با بررسی کتاب‌های دوره دوم متوسطه با هدف بررسی سهم
مطالب مربوط به عید غدیر و حضرت علی(ع) در این کتاب‌ها به این نتیجه رسیدیم که کتاب‌های این دوره به تجدیدنظر کمی و کیفی
نیاز دارند و می‌توان اقدامی شایسته نمود تا سنت
حسنه و نبوی غدیر خم در جامعه احیا شود. لازمه این امر آن است که فلسفه واقعه غدیر
توسط دست‌اندرکاران و مؤلفان برای دانش‌آموزان و آینده‌سازان به خوبی تبیین شود. برای رشد و
اعتلای فرهنگ علوی، امامت و ولایت و عید غدیر در راستای گسترش برنامه‌های دینی و معنوی باید تلاش نمود و آن
را سرلوحه امور قرار داد تا به یاری خداوند متعال در حوزه فرهنگی شاهد توسعه و
پیشرفت‌های چشمگیری باشیم. عید غدیر نه‌تنها به‌عنوان روزی تاریخی بلکه به‌عنوان یک عید اسلامی مطرح شود و به‌عنوان تعظیم شعائر دینی، آن را بزرگ
داشت و بر شکوه آن افزود، تا ارزش‌های نهفته در این روز عظیم،
همواره زنده بماند و سیره معصومین ـ علیهم‌السلام
ـ احیا گردد؛ چرا که شجره رسالت در این روز به بار نشست و میوه اسلام و 23 سال
جهاد رسالت به جامعه اسلامی ارزانی شد و همان‌گونه که رسول حقیقت و مصداق اتَمّ و
اکمل همه پیامبران و دین آن‌هاست، ولایت نیز که جوهر و تمام
و ثمره دین نبی‌اکرم(ص) است، همانند آیینه‌ای در فراروی فرزندان این مرز و بوم
باشد. بدون تردید، تمامی افرادی که نام آن‌ها
در میان مؤلفان کتاب‌های فوق آمده است، در این زمینه
صاحب‌نظر و از استادان برجسته‌اند و همت والایشان را در تدوین این
کتاب‌ها به‌کار برده‌اند، اما آن‌چنانکه دیدیم، هماهنگی و تناسب منطقی در
متون مربوط به عید غدیر و حضرت علی(ع) دیده نمی‌شود. از این رو، پیشنهاد می‌شود مؤلفان گرامی به گنجاندن مطالب
بیشتر در زمینه عید غدیر و حضرت علی(ع) در کتب تمامی دوره‌های تحصیلی توجه مضاعفی داشته باشند و
از مطالب بیشتری از این نوع در کتاب‌های درسی استفاده کنند. برنامه‌ریزان آموزشی و مسئولان محترم نیز با
تدوین برنامه‌های فرهنگی و هنری در مدارس، از
جمله برگزاری همایش‌های علمی و ادبی، مسابقات هنری
و کتاب‌خوانی فرهنگ غدیر و ولایت را در
جامعه نهادینه نمایند.
منابع
1.
امینی نجفی، محمد. (1370).
سیری در الغدیر، قم.
2.
رضوانی، علی‌اصغر. (1387).
مفهوم غدیر، قم: انتشارات مسجد مقدس جمکران.
3.
طبسی، محمدجواد. (1382). خورشید کعبه. قم: انتشارات مدین.
4.
مکارم‌شیرازی، ناصر.
(1382). حدیث غدیر سند گویای ولایت. قم: انتشارات مدرسه الامام علی‌ابن ابی‌طالب.
5. کتاب‌های ادبیات فارسی دوره دوم
متوسطه.