کودک آزاری، ابعاد و انواع آن

کودک‌ آزاری چیست؟

کودک‌آزاری شامل رفتارهایی است که افراد دیگر، به ویژه بزرگسالان نسبت به کودکان روا می‌دارند و در نتیجه، به سلامت جسمی و روانی کودکان آسیب می‌رسانند. کودک‌آزاری به صور مختلف صورت می‌پذیرد: کودک‌آزاری جسمی، مسامحه یا غفلت از کودک، کودک‌آزاری روانی، آزار جنسی (لی و پائولوزی1، و دیگران، 2008).

کودک‌ آزاری جسمی

آزار جسمانی بر دو نوع است: خشونت بدنی سبک مانند هل دادن، کشیدن موی سر و سیلی زدن، و خشونت بدنی سنگین مانند با شلاق یا وسیله دیگری کتک زدن، سوزاندن، گاز گرفتن، با چاقو جراحت وارد کردن، پرت کردن از پله که منجر به جرح و خون‌مردگی می‌شود، شکستن دندان، دنده، بینی، بازو، پاها، پارگی پرده گوش و نظایر آن. خشونت بدنی سبک معمولاً به‌عنوان تربیت در نظر گرفته می‌شود؛ به‌خصوص در مورد کودکان، و جامعه نسبت به آن واکنش نشان نمی‌دهد، اما خشونت بدنی سنگین را که خشونت آشکار است، جامعه محکوم می‌کند؛ صدماتی که حتی ممکن است منجر به مرگ کودک شود.

کبودی‌های بدون توضیح، برجستگی پوست صورت و گلو بر اثر ضربه شلاق، وجود طرح یا شکل غیرمعمول در ناحیه پا (ران) که نشان‌دهنده استفاده از ابزاری مانند سگک کمربند، ریسمان یا طناب باشد (که بعد از غیبت از مدرسه مشاهده می‌شود)، سوختگی‌های بدون توضیح، سوختگی‌های حلقوی‌شکل روی دست و پای کودک، همچنین، سوختگی‌های عفونی که نشان‌دهنده تأخیر در درمان سوختگی هستند و طرح‌ها و اشکال یکسانی دارند؛‌ چون ممکن است با وسایل خانه ایجاد شده باشند؛ همچنین افراط و تفریط‌های رفتاری شامل کناره‌گیری، تجاوز، پرخاشگری، عقب‌نشینی، افسردگی، ترس نابجا یا بیش از حد از والدین یا مراقبان، رفتار ضد اجتماعی مانند اعتیاد به مواد مخدر، فرار از مدرسه، فرار از خانه، ترس از والدین، توضیحات غیرقابل قبول و متناقض برای جراحات، و خجالت غیرمعمول از نشانه‌های آزار جسمانی هستند (دورانت و انسون2، 2012).

مسامحه یا غفلت از کودک

غفلت از کودک به معنای کوتاهی در اِعمال مراقبت‌های کافی و مورد نیاز متناسب با سن کودک مانند تأمین سرپناه، غذا، لباس، آموزش، سرپرستی و مراقبت‌های پزشکی است که برای رشد ظرفیت جسمی، عاطفی و احساسی کودک ضرورت دارند. بیشترین موارد غفلت درباره کودکان نوزاد، نوپا و کودکان پیش‌دبستانی است. مسامحه انواع گوناگونی دارد؛ مانند غفلت یا مسامحه فیزیکی، مسامحه آموزشی، مسامحه احساسی و غفلت پزشکی. بیشترین موارد گزارش شده،‌ مرتبط با مسامحه فیزیکی است و شامل امتناع یا تأخیر شدید در اعمال مراقبت‌های تندرستی و بهداشتی مورد نیاز، رهاسازی کودک به مدت زیاد، سرپرستی نامناسب، عدم پذیرش کودک و فرار او از خانه، کوتاهی در فراهم کردن امنیت و رفع نیازهای فیزیکی اوست. مسامحه فیزیکی می‌تواند به شدت بر روی رشد کودک تأثیر بگذارد، در پرورش صحیح او اختلال ایجاد کند و او را به سوءتغذیه و انواع بیماری‌های جسمی دچار سازد.

مسامحه آموزشی زمانی اتفاق می‌افتد که به کودک اجازه داده می‌شود وقت خود را به میزان زیادی تلف کند. برای مثال، گرچه در سن مدرسه است (واجب‌التعلیم) ولی ثبت‌نام نشده و آموزش مورد نیاز خود را دریافت نمی‌کند. مسامحه آموزشی می‌تواند منجر به عدم موفقیت در دستیابی به مهارت‌های اساسی مورد نیاز، افت تحصیلی و رفتار مخرب شود. مسامحه احساسی، رفتارهایی مانند امتناع از تأمین مراقبت‌های روانی مورد نیاز، تحقیر مداوم و مضایقه از محبت و مهربانی نسبت به کودک است. این الگوی رفتاری می‌تواند منجر به رفتارهای مخرب، استعمال مواد مخدر یا حتی خودکشی شود. اهمال یا غفلت احساسی شدید نسبت به کودک می‌تواند باعث تأخیر در رشد و نمو او و حتی مرگش شود. مسامحه پزشکی به معنای غفلت والدین یا سرپرستان در فراهم کردن مراقبت‌های اولیه بهداشتی و پزشکی برای کودک است. این نوع غفلت می‌تواند به فقر در سلامتی و مشکلات پزشکی منجر گردد.

از نشانه‌های بارز مسامحه می‌توان به بهداشت ضعیف (شامل مبتلا بودن به شپش، گال)، آثار سوختگی درمان نشده، لوچی چشم، لباس غیرمناسب، زیاد یا کم پوشیدن لباس در شرایط آب و هوایی مختلف، فراموش کردن برخی از لباس‌های اصلی، بیماری یا زخم درمان نشده، به مدت طولانی در معرض سرما یا گرمای شدید قرار گرفتن که منجر به سرمازدگی یا گرمازدگی شود، غیبت زیاد از مدرسه، گرسنگی، خستگی، سستی و بی‌حالی زیاد، گدایی یا جمع کردن پس‌مانده‌های غذایی اشاره کرد (ام سی کوی و کین3، 2013).

کودک‌ آزاری روانی

این نوع از کودک آزاری عبارت از هرگونه بدرفتاری روانی یا عاطفی در برخورد با کودک است؛ مانند استفاده از جملات نامناسب برای آسیب رساندن و خرد کردن شخصیت و ایجاد احساس حقارت در کودک، منزوی کردن کودک و ممانعت از ارتباط او با نظام‌های حمایتی مانند خانواده، دوستان و ایجاد اختلال در رشد همه‌جانبه وی، به‌ویژه رشد اجتماعی. درباره رشد اجتماعی و تعادل عاطفی و روانی، اریک اریکسون (1950) معتقد است که کودک برای آنکه بتواند مراحل تکامل اجتماعی خود را با موفقیت طی کند، می‌بایست یک سلسله مراحل بحران رشدی را پشت سر گذارد. آزار و اذیت کودکی که در حال طی کردن این مراحل است و حس اعتماد وی به دیگران هنوز به‌طور کامل شکل نگرفته است، می‌تواند عواقب وخیمی داشته باشد.

از نشانه‌های بارز آزار روانی می‌توان به اختلال خوردن و بی‌اشتهایی، اختلالات گفتاری مانند لکنت زبان، تأخیرات رشدی در فراگیری گفتاری یا مهارت‌های حرکتی، داشتن قد و وزن کمتر از حد طبیعی، وجود قسمت‌های بدون مو یا طاسی در سر کودکان، اختلالات عصبی و بیرون ریختن جوش و دانه‌های قرمز در بدن، تیک عصبی در ناحیه صورت، درد شکمی و سردرد، گاز گرفتن، محکم زدن سر به در و دیوار، رفتار بی‌رحمانه مانند آزار رساندن به کودکان دیگر، تسلیم بیش از حد، عقب‌نشینی یا رفتار پرخاشگرانه، هیجان یا بی‌میلی بیش از حد، احساس ناامنی، خودضعیف‌بینی، ترس فلج‌کننده ناشی از صدمه یا احساس مرگ، گوشه‌گیری، افسردگی، سرزنش خود یا احساس گناه از به دنیا آمدن اشاره کرد.

کودک ‌آزاری جنسی

هرگونه آزار جسمی، درگیر کردن کودک در فعالیتی که باعث ارضای فرد بزرگسال شود، تحمیل جنسی به کودک که فاقد تحول شناختی، هیجانی و جسمی است، لمس کردن، بوسیدن و وادار کردن کودک به دیدن روابط دو فرد بزرگسال، اجبار او به برهنه شدن، عکس گرفتن از بدن کودک، و نشان دادن عکس افراد برهنه به کودک را می‌توان از انواع کودک‌آزاری جنسی دانست. از علائم و نشانه‌های کودک‌آزاری جسمی می‌توان به مواردی چون مشکل در راه رفتن و نشستن، خیس کردن رختخواب، دچار شدن به کابوس‌های شبانه، تغییر در اشتها، امتناع از تعویض لباس یا کارهای جسمانی در مقابل دیگران، و احساس وحشت و ناراحتی از نزدیک شدن دیگران اشاره کرد (تئوکلیتو و دیگران­4، 2011).

علل بروز کودک ‌آزاری

کودک‌آزاری به دلایل گوناگون صورت می‌گیرد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

1. ناآگاهی والدین از اینکه رفتار آن‌ها کودک‌آزاری است؛ مانند تنبیه بدنی.

2. مشکلات اقتصادی و فقر که کودکان را از دسترسی به نیازهای اساسی خود، مانند آموزش، محروم می‌کند.

3. اعتیاد و تغییرات مرتبط با آن، مانند پرخاشگری، بی‌مسئولیتی و کاهش عواطف.

4. بیماری‌های روانی والدین، مشکلات خانوادگی، مشاجرات طولانی و شدید، جمعیت زیاد خانواده، شیوه‌های تربیتی نامناسب، و وجود ناپدری و نامادری که ممکن است کودکان را آزار دهند.

5. بیماری‌های مزمن در کودکان، شامل مشکلات رفتاری از قبیل پرخاشگری، بی‌قراری، بیش‌فعالی، اضطراب و شب‌ادراری، که مشکلاتی برای بزرگسالان ایجاد می‌کنند و در صورت ناآگاهی والدین از این مشکلات، ممکن است کودکان مورد آزار قرار گیرند.

6. مشکلات مدرسه و مراکز نگهداری کودکان، مانند انتظار بیش از حد، ندیدن تفاوت‌ها، ایجاد اضطراب و ترس، رقابت‌های شدید، تبعیض، تنبیه بدنی، تحقیر و توهین.

برای کاهش کودک‌آزاری به نکات زیر توجه شود:

1. کودک را باید بهتر و بیشتر شناخت.

2. علت کودک‌آزاری را باید به درستی بررسی کرد.

3. به والدین/ مردم آموزش داده شود که کمک گرفتن از دیگران و مشورت کردن با آن‌ها در این‌باره نشانه آگاهی و هشیاری است نه ناتوانی.

4. فرد یاری‌رسان همواره باید آرامش خود را حفظ کند (رحیمی، 1387).

راهکارهای پیشگیری

در موضوع کودک‌آزاری، اول از همه باید روی پیشگیری کار کرد. پیشگیری هم باید از دوران کودکی کار شود. از والدین، خود کودکان و کسانی که مراقب کودک‌اند، گرفته تا مسئولان مدرسه، پلیس و قاضی همه و همه باید با حقوق کودکان آشنا شوند. در عین حال، لازم است کودکان با مهارت‌های زندگی نیز آشنا باشند. والدین باید آگاه شوند که اگر زمانی خشمگین شدند خشمشان را چطور بروز دهند که موجب آزار دیگران نشود.

برخی از راه‌های پیشگیری از کودک‌آزاری به شرح زیر است:

1. دقت در ازدواج و تشکیل خانواده، و خودداری از ازدواج‌های تحمیلی، ناشناخته و شتاب‌زده

2. توجه به تنظیم خانواده و تعداد مناسب فرزندان

3. افزایش آگاهی خود در زمینه پرورش فرزندان و شیوه‌های مناسب رفتار با آن‌ها

4. پذیرش مسئولیت‌ها و انجام وظایف خود به‌عنوان پدر، مادر، معلم و مربی نسبت به کودکان

5. توجه به سلامت جسمی و روانی خود و کاهش فشارهای عصبی و مشکلات رفتاری