سکونت‌ گاه‌ های روستایی زنجان: نقش عوامل طبیعی در پراکنش و استقرار آن ها

مقدمه

استقرار جوامع انسانی در سطح زمین همواره در راستای دستیابی به حداکثر منابع طبیعی همچون منابع آبی، پوشش گیاهی مناسب و دسترسی به زمین قابل کشت صورت گرفته است. بی‌شک این تلاش بر پایه اصولی است که امروزه از آن به‌عنوان علم مکان‌یابی تعبیر می‌شود (فاضل‌نیا و همکاران، 1393: 110).

عوامل گوناگونی در انتخاب موقعیت و نحوه استقرار مکانی ـ فضایی سکونتگاه‌های روستایی دخالت دارند. در بین عوامل مختلف اثرگذاری بر شکل‌پذیری و استقرار سکونتگاه‌ها، معمولاً عوامل و ویژگی‌های طبیعی نسبتاً ثابت و از لحاظ ریخت‌شناسی در معرض دید و مشاهده و قابل بررسی است، در حالی‌که عوامل محیط فرهنگی، پویا و دائماً ‌در حال دگرگونی است. از این رو شناسایی این قبیل ویژگی‌های سکونتگاه‌ها با پیچیدگی بیشتری همراه است. بنابراین تبیین شکل و نحوه استقرار و در مجموع علت وجودی سکونتگاه‌های روستایی نیازمند یک بررسی دقیق و همه‌جانبه است، چرا که سکونتگاه‌های روستایی به‌صورت گوناگون برپا می‌شوند و شکل می‌گیرند (سعیدی، 1385: 43).

الگوی استقرار فضایی و سکونت روستایی به دلیل وابستگی اکثر فعالیت‌های تولیدی آن به عوامل و شرایط طبیعی، بیش از سکونت شهری تحت‌تأثیر عوامل طبیعی است. یکی از عوامل تعیین‌کننده استقرار سکونتگاه‌ها، وضعیت ناهمواری و شکل زمین است. میان عوامل ناهمواری و فعالیت‌های روستایی ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد. عوامل طبیعی مانند دریا، کوه، تپه یا دیگر پدیده‌های ناهموار در جهت محدودیت یا گسترش روستاها نقش مهمی دارند و به‌صورت عامل بازدارنده و محدودکننده سکونتگاه‌های روستایی عمل می‌کنند. با نگاهی گذرا به جامعه روستایی کشور درمی‌یابیم که این جامعه از گذشته تا به حال همواره با مسائل و مشکلاتی روبه‌رو بوده است؛ مشکلاتی از جمله کمبود امکانات زیربنایی، کیفیت نامناسب محیط زیست، کمی درآمد، نظام نامناسب استقرار و پراکندگی بیش از حد جمعیت و فعالیت‌ها، کوچک بودن آبادی‌ها، عدم امکان سرمایه‌گذاری مطلوب در این مکان‌ها و... (شیرازیان، 1375: 48).

از طرفی پراکندگی جمعیت و به موازات آن توزیع سکونتگاه‌ها در سطح بخش قابل سکونت زمین به‌طور همگون صورت نگرفته و امروزه به‌رغم پیشرفت‌های همه‌جانبه در فناوری هنوز هم نواحی قابل سکونت محدود است و تنها بخش معینی از زمین را به‌خود اختصاص می‌دهد (کاظمی و بدری، 1383: 128).

ارزیابی توان‌های محیطی به‌عنوان یکی از ضرورت‌های توسعه پایدار از جمله مهم‌ترین مسائلی است که در تمام برنامه‌های توسعه ناحیه‌ای اعم از شهری و روستایی مورد توجه و تأکید است، به‌گونه‌ای که هر بحث جدید درباره توسعه بدون توجه به مفهوم پایداری،‌ ناتمام تلقی می‌شود (بدری و افتخاری، 1382: 9). از این رو استقرار سکونتگاه‌های روستایی در کانون‌های بحرانی یا ناپایدار،‌ به‌دلیل ناآگاهی یا جبر محیطی، نه‌تنها آن‌ها را همواره در معرض مخاطرات محیطی قرار می‌دهد، بلکه در شرایط بحرانی، صدمات جبران‌ناپذیر اقتصادی و زیست‌محیطی وارد خواهد کرد (غفاری، 1381: 17). لذا در راستای تحقق توسعه پایدار روستایی، انجام هرگونه مطالعه و برنامه‌ریزی به‌منظور تغییر و تحول در مجموعه‌های روستایی، برای دستیابی به شناخت صحیح از الگوی پراکندگی آن، نیاز به بررسی دقیق و همه جانبه دارد. بنابر ضرورت فوق، در این پژوهش سعی بر آن است تا با مطالعه و تحلیل عامل‌ها و روندهای اثرگذار، پراکنش فضایی سکونتگاه‌های روستایی استان زنجان مورد بحث و بررسی قرار گیرد. برای انسجام و یکپارچگی مکانی ـ فضایی،‌ توسعه اقتصادی ـ اجتماعی، فیزیکی ـ کالبدی،‌ کاهش نابرابری‌های کمی ـ کیفی میان حوزه‌های شهری ـ روستایی و رسیدن به اهداف قابل تحقق توسعه ملی، شناخت و تحلیل فضاهای سکونتی به‌عنوان بستر استقرار انسان از اهمیت فراوان برخوردار است.

 پیشینه‌ تحقیق

هر چند انجام مطالعات و بررسی‌های علمی مربوط به روستاها و ویژگی‌های مختلف نواحی روستایی از دیرباز مورد توجه اندیشمندان و محققان علوم مختلف و مرتبط قرار داشته، اما تنها در دهه‌های اخیر به‌دلیل اهمیت یافتن و نقش بی‌چون و چرای روستاها در توسعه پایدار و در نتیجه توسعه ملی، مورد توجه خاص قرار گرفته است.

برخی از پژوهش‌های مرتبط با موضوع حاضر به شرح زیر است:

استعلاجی و قدیری معصوم (1384) در مقاله‌ای با عنوان «بررسی عوامل جغرافیایی در نظام استقرار سکونتگاه‌ها با تأکید بر تکنیک‌های کمی؛ پژوهش‌ موردی: ناحیه ویلکیج شهرستان نمین» به این نتیجه رسیدند که ساختار نظام استقرار، ضمن تأثیر‌پذیری از بنیان‌های انسانی در ارتباط با بنیان‌های طبیعی شکل گرفته‌اند و بین تیپ اراضی و توزیع سکونتگاه‌ها همبستگی مستقیم و معنادار و بین ارتفاع و توزیع سکونتگاه‌ها، همبستگی معکوس و معنادار وجود دارد.

مرادی و علیزاده (1393) در پژوهش خود با عنوان «بررسی و تحلیل نظام پراکنش‌ فضایی سکونتگاه‌های روستایی با تأکید بر عوامل محیطی و با استفاده از GIS؛ مطالعه موردی: دهستان درح، شهرستان سیاه بیشه» پرداخته و نتایج تحقیق آن‌ها حاکی از آن است که عوامل طبیعی  تأثیر بسیار مهمی بر استقرار و پراکنش سکونتگاه‌ها در محدوده مورد مطالعه دارد.

جعفربیگلو و همکاران (1392) در پژوهش خود با عنوان «نقش عوامل طبیعی در پراکنش فضایی سکونتگاه‌های روستایی شهرستان تربت جام» به‌منظور دستیابی به اهداف پژوهش و با استفاده از هشت معیار طبیعی، شامل ارتفاع،‌ شیب، لیتولوژی، رودخانه،‌ گسل و عناصر اقلیمی، به این نتیجه رسیدند که بیش از 85 درصد روستاهای شهرستان در 55 درصد از پهنه شهرستان که موقعیت مناسب و متوسطی دارند، مستقرند و 15 درصد روستاها نیز در 45 درصد از پهنه شهرستان که موقعیتی نامناسب دارند، استقرار یافته‌اند.

ولایتی و اکبر اقلی (1386) در مقاله‌ای با عنوان «بررسی جایگاه عوامل طبیعی در استقرار سکونتگاه‌های روستایی؛ مطالعه موردی: سکونتگاه‌های روستایی ارتفاعات کپه داغ ـ هزار مسجد» به این نتیجه رسیدند که حدود 76 درصد از وسعت منطقه شیب بیش از ده درصد دارند و 47 درصد از سکونتگاه‌های روستایی در این محدوده پرشیب قرار گرفته‌اند که عمدتاً در معرض حرکات دامنه‌ای هستند.

نمکی و همکاران (1387) در پژوهش خود با عنوان «نقش عوامل محیطی در آرایش فضایی سکونتگاه‌های روستایی؛ مطالعه موردی: حوزه آبخیز مهاباد» به این نتیجه رسیدند که دو عامل ارتفاع و شیب به‌عنوان عوامل بازدارنده و محدود کننده در مدیریت حوزه‌های روستایی عمل می‌کنند.

عنابستانی (1389) در پژوهشی با عنوان «نقش عوامل طبیعی در پایداری سکونتگاه‌های روستایی؛ مطالعه موردی: شهرستان سبزوار» به این نتیجه رسیده است که رابطه‌‌ای معنادار و نسبتاً قوی بین داده‌های طبیعی یعنی موقعیت، آب و اراضی کشاورزی و روند تحولات جمعیت در دوره 1345 ـ 1385 وجود داشته است.

جعفری و استعلاجی (1393) در مقاله‌ای با عنوان «نقش عوامل طبیعی در آرایش فضایی سکونتگاه‌های روستایی شهرستان ماهنشان» سه معیار طبیعی شامل ارتفاع،‌ شیب و اقلیم را به‌عنوان عوامل مؤثر در آرایش فضایی سکونتگاه‌های روستایی معرفی کرده‌اند. نتایج بررسی‌ها نشان داد که رابطه‌ای قوی و معنادار بین عوامل محیطی همچون شیب، طبقات ارتفاعی و اقلیم و توزیع سکونتگاه‌های روستایی وجود دارد و نوع همبستگی نیز برای عامل‌های محیطی (ارتفاع و شیب) و توزیع سکونتگاه‌های روستایی از نوع معکوس ناقص و بین نوع اقلیم و استقرار فضایی سکونتگاه‌های روستایی، همبستگی از نوع مستقیم ناقص است.

حیدریان (1392) در پژوهشی با عنوان «تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی استقرارهای پیش از تاریخی دشت سنقر» به این نتیجه رسیده است که عوامل ارتفاع،‌ شیب، پوشش مرتعی و نزدیکی به رودخانه بیشتر از سایر عوامل طبیعی بر توزیع محوطه‌های پیش از تاریخی منطقه تأثیرگذار بوده‌اند.

 موقعیت منطقه مورد مطالعه

استان زنجان با وسعت 21773 کیلومتر مربع در منطقه شمال غرب کشور قرار دارد. میانگین ارتفاع آن از سطح دریا بیش از 1500متر است. پست‌ترین نقطه داخل استان با ارتفاع 300 متر در منطقه طارم و بلندترین قله آن با ارتفاع بیش از 3000 متر در کوه‌های تخت سلیمان از ارتفاعات شهرستان ماهنشان قرار دارد. استان زنجان از شمال به استان‌های آذربایجان شرقی، اردبیل و گیلان،‌ از شرق به استان‌های قزوین و گیلان، از جنوب به استان‌های همدان و قزوین و از غرب به استان‌های آذربایجان غربی و کردستان محدود است. استان زنجان براساس تقسیمات کشوری در سال 1390، دارای 7 شهرستان، 16 بخش، 46 دهستان و 18 شهر است. استان زنجان علاوه بر کشاورزی و دامداری با دارا بودن جاذبه‌های طبیعی و انسانی در بخش گردشگری،‌ صنعت و معدن نیز از موقعیت ممتازی برخوردار است.

روش تحقیق

پژوهش حاضر از نوع مطالعات توصیفی ـ تحلیلی است و جهت جمع‌آوری داده‌های آن از روش‌های اسنادی ـ میدانی استفاده شده است. در انجام مطالعه، ابتدا اطلاعات موجود در مورد موضوع و منطقه از کتاب‌ها، اسناد،‌ مجلات و نقشه‌های پایه جمع‌آوری شد و در ادامه براساس روش فرایندی با استفاده از نرم‌افزار Arc Gis، تجزیه و تحلیل، جمع‌بندی، تلفیق و ترکیب لایه‌های اطلاعاتی صورت گرفت، سپس برای رسیدن به نتایج منطقی و بیان روشن‌تر از نحوه ارتباط بنیان‌های طبیعی و نظام استقرار سکونتگاه‌های روستایی از روش‌های آماری استنباطی نظیر اسپیرمن و پیرسون استفاده شد.

 یافته‌های تحقیق

رابطه توزیع فضایی روستاها با ارتفاع

در تبیین نظام استقرار سکونتگاه‌ها و فعالیت‌ها در سطح فضای جغرافیایی، عامل توپوگرافی به‌عنوان اولین عامل مطرح است. توپوگرافی یکی از عوامل طبیعی است که روی عوامل اقلیمی نظیر دما، بارش و تبخیر،‌ اثر دارد و به‌صورت مستقیم می‌تواند بر استقرار سکونتگاه‌ها تأثیرگذار باشد (غلامی‌راد و شریعت‌پناهی، 1392: 67). توپوگرافی نامناسب یکی از عوامل محدودکننده در پیدایش و توسعه سکونتگاه‌هاست و بر این مبنا ناهمواری‌ها یکی از عوامل مهم در مکان‌یابی استقرار نقاط شهری و روستایی است (رهنمایی، 1371: 76). در زمین‌های مرتفع علاوه بر مشکلاتی که از نظر اقلیمی، حمل و نقل و... برای سکونت و فعالیت پدید می‌آید، کاهش زیاد جو و در نتیجه کاهش اکسیژن که در ارتفاعات بروز می‌کند برای زیست بشر خطرناک است، بنابراین عامل ارتفاع می‌تواند حد نهایی طبیعی را برای سکونت انسان‌ها مشخص کند. از این رو سکونت در ارتفاعات بالا به نحو چشمگیری کاهش می‌یابد. به‌طوری که تجربه در ایران نشان می‌دهد، استقرار فضایی ‌‌آبادی‌ها از ارتفاع دو هزار متری به تدریج کاهشی محسوس می‌یابد و تنها به استقرار آبادی‌های کوچک محدود می‌شود (عظیمی، 1382: 75).

استان زنجان توپوگرافی نامنظمی دارد. سهم عمده‌ای از وسعت استان را ناهمواری‌ها در برگرفته، به‌طوری که کوه‌های بالای دو هزار متر در سطح منطقه زیاد است. اختلاف ارتفاع بین نقاط مرتفع و پست منطقه حدود 2400 متر است.

برای تشریح چگونگی نقش عامل ارتفاع در پراکنش فضایی سکونتگاه‌های روستایی استان زنجان از نظر پستی و بلندی، هفت طبقه ارتفاعی مطابق جدول 1 انتخاب شده است.

براساس جدول فوق از مجموع 1186 نقاط روستایی استان زنجان، 86 روستا در پهنه ارتفاعی کمتر از 1000 متر قرار گرفته‌اند. عامل تجمع فراوان سکونتگاه‌ها در این پهنه کوچک، وجود اراضی هموار و حاصلخیز، آب و هوای مناسب و دسترسی به منابع عظیم آب‌های سطحی است. بیشترین تعداد روستاها در طبقات ارتفاعی 1400تا 2600 متراستقرار یافته‌اند. به تناسب افزایش طبقات ارتفاعی از تعداد سکونتگاه‌ها کاسته می‌شود به‌طوری که در پهنه ارتفاعی بالاتر از 2600 متر تعداد سکونتگاه‌ها به حداقل می‌رسد. شرایط کوهستانی، طولانی بودن دوره سرما، شرایط نامساعد آب‌وهوایی، دوری از شبکه ارتباطی در این پهنه‌های ارتفاعی سبب شده است تا تعداد نقاط روستایی در این محدوده کاهش یابد.

 رابطه توزیع فضایی روستاها با شیب

تحلیل عامل توپوگرافی و نقش آن در توزیع سکونتگاه‌های روستایی بدون در نظر گرفتن میزان شیب، چندان منطقی به‌نظر نمی‌آید. تحلیل عامل پستی و بلندی و نقش آن در توزیع سکونتگاه‌های روستایی با در نظر گرفتن میزان شیب مفهوم پیدا می‌کند (نمکی و همکاران، 1387: 15). این عامل نقش مهمی در انتخاب مکان مناسب و بهینه برای استقرار سکونتگاه‌ها، شبکه خدمات‌رسانی و همچنین کاهش بلایای طبیعی دارد. استقرار روستاها در شیب‌های زیاد همواره از عوامل محدود‌کننده در امر خدمات‌رسانی به روستاها و دیگر فعالیت‌های مرتبط با روستاها مثل دامداری و کشاورزی است. هر مقدار که به میزان شیب نواحی افزوده می‌شود، تعداد آبادی‌ها کاهش می‌یابد. با افزایش شیب هزینه ساخت و ساز و استقرار تجهیزات و تأسیسات تا حد زیادی بالا می‌رود. براساس استاندارد ارائه شده از طرف اتحادیه جغرافیایی بین‌المللی، سطوح هموار و کم‌شیب برای استقرار سکونتگاه‌ها مناسب‌اند و حداکثر شیب زمین برای استقرار نباید از 11 درجه تجاورز کند، البته بسته به شرایط محیط این مقدار اندکی تغییر می‌کند (زمردیان، 1383: 29). گفتنی است که از نظر ژئومورفولوژیکی بهترین شیب‌ها برای استقرار سکونتگاه‌های روستایی، شیب‌های صفر تا هفت درصد است. با توجه به اهمیت شیب در انواع کاربری‌های کشاورزی، عمرانی و مسکونی، استفاده از عامل شیب به همراه سایر پارامترها می‌تواند کمک مهمی برای سنجش قابلیت‌ها و توان‌های سرزمین باشد (جمعه‌‌پور، 1385: 41).

بررسی نقشه شیب منطقه نشان می‌دهد که از مجموع 1186 روستای مورد مطالعه، 707 روستا در شیب کمتر از 13 درصد و 315 روستا در محدوده شیب 13 تا 24 درصد واقع شده‌اند. به تناسب افزایش درجه شیب، از تعداد سکونتگاه‌های روستایی به‌طور محسوس کاسته می‌شود، به‌طوری که در شیب 25 تا 53 درصد، تعداد سکونتگاه‌های روستایی به 164 روستا می‌رسد.

رابطه توزیع فضایی روستاها با جهت شیب

اولین اثر این عامل، در اقلیم و حرکات دامنه‌ای ـ متأثر از آن است. تأثیر دیگر جهات جغرافیایی در میزان دریافت نورخورشید است (موسوی وهمکاران، 1392: 87). شیب‌های آفتاب‌گیر نسبت به شیب‌های سایه‌گیر گرم‌ترند و تبخیر بیشتری دارند. بنابراین ذخیره آب کم‌ می‌شود و رشد پوشش گیاهان کمتر است و در نتیجه شیب‌های آفتاب‌گیر بر خلاف شیب‌های سایه‌گیر گرم‌ترند و تبخیر بیشتری دارند. در این شیب‌ها تابش شدید خورشید با تجزیه مواد عالی، هوموس خاک را از بین می‌برد و در نتیجه خاک خاصیت چسبندگی خود را از دست می‌دهد و مستعد فرسایش می‌شود. زمین‌های رو به آفتاب با وجود محدودیت‌های موجود، بیشترین نور را در طول روز دریافت می‌کنند و از نظر ایجاد سکونتگاه‌ها شرایط مطلوبی دارند (بهرامی‌نیا و همکاران، 1392: 27).

طبق بررسی‌های انجام شده می‌توان گفت از مجموع 1186 نقاط روستایی استان، بیشترین پراکنش روستایی به ترتیب در جهات شمال‌شرقی (226 روستا)، غرب (213 روستا)، جنوب‌غربی (185 روستا) و شرق (183 روستا) و کمترین آن در جهات جنوب (80 روستا) و جنوب شرقی (93 روستا) استان استقرار یافته‌اند.

 رابطه توزیع فضایی روستاها با اقلیم

اهمیت اقلیم در شکل‌گیری سکونتگاه‌های انسانی به حدی است که تغییرات اندک در عناصر اقلیمی می‌تواند سبب برهم زدن تعادل محیطی سکونتگاه‌ها شود. از این رو اقلیم به‌عنوان یکی از عوامل مؤثر در تأمین آسایش محیطی همواره مورد توجه بوده است. اقلیم هم به‌طور مستقیم و هم به‌طور غیرمستقیم بر ناهمواری‌ها، منابع آب و پوشش گیاهی تأثیر می‌گذارد و در نهایت، نظام معیشت را تعیین می‌کند (مهدوی، 1377: 19). استان زنجان به لحاظ موقعیت جغرافیایی و شرایط توپوگرافی از تنوع آب‌ و هوایی برخوردار است و این تنوع مشخصه بارز وضعیت طبیعی آن است. این استان از لحاظ اقلیمی تحت‌تأثیر آب و هوای مدیترانه‌ای قرار دارد. عرض جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، دوری و نزدیکی به دریا، تأثیر توده‌های هوا و عناصر آب و هوای (دما، بارش و باد) با تغییرات کمی و کیفی در آب و هوای استان تأثیر می‌گذارند.

توده هوایی مدیترانه‌ای، قطبی و خزری هر یک در مقیاس‌های مختلف، مناطقی از سطح استان را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند.

بر این اساس از مجموع 1186 نقاط روستایی استان، 597 روستا (50 درصد) در پهنه اقلیمی نیمه‌خشک سرد و 497 روستا (41 درصد) در پهنه‌های اقلیمی مدیترانه‌ای معتدل، مرطوب معتدل و نیمه‌مرطوب معتدل و کمترین تعداد سکونتگاه‌های روستایی استان نیز در اقلیم‌های مرطوب گرم وخیلی مرطوب سرد، استقرار یافته‌اند.

 رابطه توزیع فضایی روستاها با تیپ اراضی

سکونتگاه‌های روستایی استان زنجان براساس تیپ اراضی در سه گروه‌ جلگه‌ای، کوهپایه‌ای و کوهستانی استقرار یافته‌اند. از مجموع 1186 نقاط روستایی استان، 386 روستا (55/32 درصد) در دشت‌ها شکل گرفته‌اند. وسعت اراضی هموار و حاصلخیز، آب و هوای مناسب و دسترسی به شبکه‌های ارتباطی مناسب عامل تجمع سکونتگاه‌ها در این پهنه ارتفاعی شده است. در تیپ کوهپایه‌ای هم به علت داشتن شیب ملایم، وجود آب و بافت خاک نسبتاً خوب، مکان‌های مناسبی برای استقرار سکونتگاه‌های روستایی فراهم شده است به‌طوری که بیشترین تجمع سکونتگاه‌های روستایی استان، با 438 روستا (93/36 درصد) در این پهنه است. مناطق کوهستانی استان نیز در مقایسه با تیپ‌های جلگه‌ای و کوهپایه‌ای، روستاهای کمتری را در خود جای داده‌اند. این مناطق به علت داشتن شیب تند، سختی معیشت و طولانی بودن دوره سرما و هم‌چنین سختی آمد و شد، جاذب جمعیت زیادی نیستند. روی هم رفته 362 روستا (52/30 درصد) در این مناطق استقرار یافته‌اند.

 جمع‌بندی و نتیجه گیری

در استقرار و پراکندگی مکانی سکونتگاه‌ها (اعم از شهری و روستایی) و جمعیت‌، دو دسته از عوامل تأثیر دارند که از آن‌ها به‌عنوان بنیان‌های جغرافیایی نام می‌برند. این عوامل شامل عوامل طبیعی و عوامل محیط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی هستند.

در نگاه کلی، منظور از عوامل طبیعی،‌ متغیرهای توپوگرافیک مانند ارتفاع نقاط و شیب نقاط، عوامل زمین‌شناختی سطح زمین، جهت جغرافیایی نقاط، پوشش گیاهی و منابع آب و غذاست. این عوامل در قالب یک مکان جغرافیایی به‌عنوان بستر فعالیت‌های روزمره انسانی، نقشی تعیین‌کننده در شکل‌دهی به این فعالیت‌ها و تعیین نوع و شکل آن‌ها دارند. از آنجا که بستر فعالیت‌های انسانی جغرافیاست و پدیده‌های جغرافیایی بر بستر زمین شکل می‌گیرند، لذا توصیه می‌شود متولیان توسعه‌ روستایی در مطالعات برای برنامه‌ریزی‌های توسعه، شناخت جامعی از موقعیت جغرافیایی، توان‌ها و محدودیت‌های طبیعی و الگوی پراکندگی سکونتگاه‌های روستایی داشته باشند و پیش از دست یازیدن به هرگونه اقدامی، مطالعات زیربنایی از قبیل مطالعات محیطی و انسانی را سرلوحه کار خویش قرار دهند. عدم توجه به نقش بنیان‌های جغرافیایی در پراکنش سکونتگاه‌های روستایی در برنامه‌ریزی روستایی، علاوه بر اتلاف منابع و انرژی، زمینه‌ساز مهاجرت جامعه روستایی به نقاط شهری می‌شود. در چنین شرایطی،‌ توجه به مسئله سکونتگاه‌ها امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. در این پژوهش معیارهایی مانند توپوگرافی، شیب، جهت شیب، اقلیم و تیپ اراضی به‌عنوان فاکتورهای مؤثر بر استقرار سکونتگاه‌های روستای استان زنجان انتخاب و به منظور بررسی این عوامل از نرم‌افزار Arc Gis برای تولید و تجزیه نقشه‌ها استفاده شد. سپس استقرار سکونتگاه‌ها در ارتباط با هر لایه تحلیل و در انتها برای تعیین میزان همبستگی عوامل طبیعی و پراکنش فضایی سکونتگاه‌ها، از روش‌های آماری استنباطی پیرسون و اسپیرمن استفاده شد که نتایج حاصل از آن به شرح زیر است.

• در آرایش فضایی سکونتگاه‌های روستایی استان زنجان، ویژگی‌های جغرافیای طبیعی، به ویژه عامل ناهمواری‌، یکی از عوامل مهم در مکان‌گزینی روستاها بوده است. بررسی نقشه توپوگرافی استان نشان می‌دهد که تأثیر ارتفاع در آرایش فضایی سکونتگاه‌های روستایی همواره محرز بوده است، به‌طوری که در ارتفاع بالای 2600 متر، تعداد سکونتگاه‌ها کاهشی محسوس می‌یابد. ضریب همبستگی محاسبه شده برای توپوگرافی و توزیع سکونتگاه‌ها نشان می‌دهد که رابطه‌ای معنادار و قوی بین عامل توپوگرافی و توزیع فضایی سکونتگاه‌های روستایی در محدوده مطالعاتی وجود دارد و نوع همبستگی نیز از نوع معکوس ناقص است، بدین معنا که با افزایش ارتفاع، تعداد سکونتگاه‌ها و در نتیجه تعداد جمعیت، کاهش می‌یابد.

• در توزیع فضایی سکونتگاه‌های روستایی استان زنجان، عامل شیب همواره عاملی محدودکننده و تأثیرگذار بوده است. بررسی نقشه شیب منطقه نشان می‌دهد که به تناسب افزایش درجه شیب از تعداد سکونتگاه‌های روستایی کاسته می‌شود. ضریب همبستگی محاسبه‌شده برای عامل شیب و توزیع سکونتگاه‌ها رابطه‌ای قوی و معنادار را به اثبات می‌رساند که نوع همبستگی آن نیز از نوع معکوس ناقص است، بدین معنا که با افزایش شیب اراضی، تعداد سکونتگاه‌ها و در نتیجه تعداد جمعیت، کاهش می‌یابد.

• بررسی نقشه تنوع تیپ و استقرار سکونتگاه‌های روستایی استان، حاکی از آن است که عمده سکونتگاه‌های روستایی استان به ترتیب در پهنه‌های کوهپایه‌ای و جلگه‌ای استقرار یافته‌اند. آب‌ و هوای مناسب، وسعت اراضی هموار، وجود آب و بافت خاک نسبتاً خوب و همچنین دسترسی آسان به شبکه‌های ارتباطی استان، سبب تجمع فراوان سکونتگاه‌ها در این پهنه‌ها شده‌اند.

محاسبه و تحلیل ضریب همبستگی رتبه‌ای اسپیرمن بین عامل تیپ اراضی و توزیع سکونتگاه‌های روستایی استان، نشان‌دهنده رابطه‌ای قوی و معنا‌دار بین این دو متغیر است و نوع همبستگی نیز از نوع مستقیم ناقص خواهد بود.

منابع

1. استعلاجی، علیرضا و قدیری معصوم، مجتبی (1384). «بررسی عوامل جغرافیایی در نظام استقرار سکونتگاه‌های روستایی با تأکید بر تکنیک‌های کمی (پژوهش موردی: ناحیه ویلکیج از توابع شهرستان نمین)». مجله پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 53، صص 136 ـ 121.

2. اکبر اقلی، فرحناز و ولایتی، سعداله (1386). «بررسی جایگاه عوامل طبیعی در استقرار سکونتگاه‌های روستایی (مطالعه موردی: سکونتگاه‌های روستایی ارتفاعات کپه داغ ـ هزار مسجد)». نشریه انجمن جغرافیایی ایران، سال پنجم، شماره 12 و 13، صص 66 ـ 45.

3. بدری، سید علی و افتخاری، عبدالرضا (1382). «ارزیابی پایداری». فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال هجدهم، شماره 2، صص 34 ـ 9.

4. بهرامی‌نیا، محسن؛ خسروزاده، علیرضا و اسمعیلی جلودار، محمد اسماعیل (1392). «تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی محوطه‌های نوسنگی و مس و سنگ شهرستان اردل». مجله مطالعات باستان شناسی،‌ دوره‌ دوم، شماره 2. صص 37 ـ 21.

5. جعفر بیگلو، منصور؛ قدیری معصوم، مجتبی؛ بخشی، زهرا و موسوی، محمد (1392). «نقش عوامل طبیعی در پراکنش فضایی سکونتگاه‌های روستایی شهرستان تربت جام». فصلنامه اقتصاد و توسعه روستایی، شماره 2 پیاپی 4، صص 54 ـ 33.

6. جعفری، محمد و استعلاجی ، علیرضا (1393). «نقش عوامل طبیعی در آرایش فضایی سکونتگاه‌های روستایی شهرستان ماهنشان». فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، سال سوم، شماره 10، صص 39 ـ 29.

7. جمعه‌پور، محمود (1385). «کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی در امکان‌سنجی توان‌های محیطی و تعیین الگوی فضای بهینه در نواحی روستایی». مجله پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 55. صص 58 ـ 35.

8. حیدریان، محمود (1392). «تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی استقرارهای پیش از تاریخی دشت سُنقر». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره سوم، شماره 4، صص 152 ـ 139.

9. رهنمایی، محمد تقی (1371). مجموعه مباحث وروش‌های شهرسازی ـ جغرافیا، چاپ دوم. تهران: نشر مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری.

10. زمردیان، محمد جعفر (1374). کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه‌ریزی شهری و روستایی، انتشارات دانشگاه پیام‌نور.

11. سعیدی، عباس (1385). مبانی جغرافیای روستایی، چاپ هفتم. تهران: سمت.

12. شیرازیان، احمد (1375). «سامان‌دهی سکونتگاه‌های روستایی از مفهوم تا مصداق». مجموعه مقالات سمینارسامان‌دهی روستاهای پراکنده، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی همدان.

13. عظیمی، ناصر (1382). «روش‌شناسی شبکه سکونتگاه‌ها در طرح‌های کالبدی ـ منطقه‌ای». تهران: مرکز مطالعات شهرسازی و معماری.

14. عنابستانی، علی‌اکبر (1389). «نقش عوامل طبیعی در پایداری سکونتگاه‌های روستایی». مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، دوره 21. شماره 4، صص 104 ـ 89.

15.غفاری، سید رامین (1381). «موانع و عوامل توسعه روستایی در ایران». بنیاد مسکن انقلاب اسلامی ایران، فصلنامه علمی و پژوهشی مسکن و انقلاب، شماره 100.

16. غفوری، محمد و همکاران (1377). «زمین‌لغزش به‌عنوان یکی از بلایای طبیعی در شمال خراسان». فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 51. صص 101 ـ 90.

17. غلامی‌راد و ولی شریعت‌پناهی، زهرا و مجید (1392). «بررسی جایگاه عوامل طبیعی در استقرار سکونتگاه‌های روستایی استان کرمانشاه براساس مدل فرایندی تحلیل سلسله مراتب (AHP) با استفاده از GIS». فصلنامه جغرافیایی سرزمین، سال دهم، شماره 37، صص 76 ـ 55.

18. فاضل‌نیا، غریب؛ حکیم دوست، یاسر و پورجعفرآبادی،‌ مهدیه (1393). «تحلیلی بر عوامل طبیعی مؤثر در پراکنش و استقرار سکونتگاه‌های روستایی شهرستان سیرجان». فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، سال چهارم، شماره 16، صص 124 ـ 109.

19. کاظمی، سیدمهدی و بدری، سیدعلی(1383). جغرافیای شهری و روستاشناسی، چاپ اول. تهران: انتشارات پیام‌نور.

20. مرادی، محمود و علیزاده، حمید (1392). «بررسی و تحلیل نظام پراکنش فضایی سکونتگاه‌های روستایی با تأکید بر عوامل محیطی و با استفاده از GIS (مطالعه موردی: دهستان فرح شهرستان سربیشه». فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، شماره 150، صص 135 ـ 121.

21. موسوی، میرنجف؛ نظم‌فر، حسین و آفتاب، احمد (1392). «بررسی نقش عوامل طبیعی در توزیع جغرافیایی جمعیت و سکونتگاه‌های شهری با استفاده از GIS و Geoda (مطالعه موردی: استان آذربایجان غربی)». فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، سال دوم، شماره 5، صص 98 ـ 80.

22. مهدوی، مسعود (1373). بررسی جغرافیایی منابع آب در روستاهای ایران. انتشارات ماجد.

23. نمکی، سید محمد و همکاران (1387). «نقش عوامل طبیعی در آرایش فضایی سکونتگاه‌های روستایی (مطالعه موردی: حوزه آبخیز مهاباد)». سال دوم، شماره 5، صص 20 ـ 11.