اقدام پژوهی در کلاس درس: نمایشی از قدرت کاربرد نظریه در عمل آموزشی

اقدام پژوهی در کلاس درس به چه معناست؟

اقدام پژوهی در کلاس درس روشی است برای کشف و خلق راهبردهایی که برای کلاس درسمان خوب هستند تا به واسطه آن‌ها بتوانیم یادگیری دانش‌آموزانمان را بهبود دهیم یا تسریع کنیم. ما امروزه دانش زیادی درباره تدریس خوب داریم (مک‌کی‌چی³، 1999؛ چک کرینگ⁴ و گامسون⁵، 1987؛ ویمر⁶، 1996). اما باید بدانیم، هر موقعیت تدریسي یگانه است و دومی ندارد. در واقع، یگانگی هر موقعیت تدریسی ریشه در تفاوت محتوا، سطح کلاس درس، مهارت‌های دانش‌آموزان، سبک‌های یادگیری دانش‌آموزان، مهارت‌های یاددهی و تدریس معلمان، سبک‌های تدریس معلمان و بسیاری عوامل دیگر دارد. به منظور به حداکثر رساندن یادگیری دانش‌آموزان، هر معلمی باید راهبردهای آموزشی جدیدی را کشف کند و آن‌ها را در کلاس درسش به کار بندد.

راه‌های متعددی برای بهبود دانش و آگاهی ما درباره تدریس وجود دارند. بسیاری از معلمان به‌واسطه تجربه شخصی، می‌توانند نحوه تدریس خودشان را اثربخش‌تر کنند. آن‌ها درباره فعالیت‌های تدریس گذشته خود می‌اندیشند و به مواردی پی می‌برند که در یادگیری دانش‌آموزانشان مؤثرند؛ یا اینکه مانع یادگیری آن‌ها شده‌اند. به این ترتیب، آنان با رجوع به فعالیت‌های یاددهی - یادگیری گذشته و تفکر درباره آن‌ها، آگاه خواهند شد که چگونه می‌توانند راهبردها و شیوه تدریسشان را به منظور افزایش یادگیری دانش‌آموزانشان تغییر دهند. هال⁷ و مک‌انتی⁸ (1999) برای بهبود نحوه تأمل⁹ و اندیشه معلمان گام‌های مفیدی را تدارک دیده‌اند. تعداد کمی از معلمان (به‌ویژه استادان تعلیم‌ و تربیت) مطالعات تجربی رسمی را درباره تدریس و یادگیری انجام داده‌اند که به افزایش دانش پایه ما (معلمان) منجر شده است. اقدام پژوهی در مرکز پیوستاری از روش‌های پژوهش قرار گرفته است که در یک سر آن اندیشه‌های شخصی و سوی دیگر آن پژوهش‌های رسمی درباره تعلیم‌وتربیت قرار دارند. اقدام پژوهی در مقایسه با اندیشه شخصی بسیار نظام‌دار و مبتنی بر داده‌هایی است که در میدان عمل به نظریه‌های آموزشی (کلاس درس) ضمن تدریس جمع‌آوری می‌شود؛ اما در مقایسه با پژوهش‌‌های رسمی بسیار شخصی و غیررسمی است. در اقدام پژوهی، معلم بر مشکل یا سؤالی درباره کلاس درسش متمرکز می‌شود. برای مثال، آیا ایفای نقش می‌تواند بیشتر از سخنرانی به دانش‌آموزان کمک کند مفاهیم را کاملاً درک کنند؟ کدام یک از مفاهیم دانش ‌آموزان را سردرگم کرده‌اند؟

روش ‌های اقدام پژوهی کرت لوین¹⁰ (1946) به عنوان یک روش در روان‌شناسی اجتماعی طراحی شده‌اند. اخیراً‌ نیز دونالد اسکوهن¹¹ (1983) اندیشه شرکت‌کنندگان در اقدام پژوهی را به عنوان تفکر درباره عملشان توصیف کرده است. اقدام پژوهی نظام‌دار است و اقدام پژوهشگران را به طور غیررسمی با عمل آموزشی‌شان روبه‌رو می‌کند. هدف از اقدام پژوهی، بهبود تدریس معلمان در کلاس‌های درسشان (و گاهی مدرسه یا گروه آموزشی) است. در واقع، قصد اقدام‌ پژوهشگر تعمیم یافته‌های اقدام پژوهی به سایر موقعیت‌ها یا جوامع آماری نیست، بلکه از نتایج آن برای بهبود تدریس و یادگیری در کلاس درسشان استفاده می‌شود و در نهایت رشد دانش و مهارت‌های حرفه‌ای آنان را در پی دارد. زیرا همراه با اقدام پژوهی، معلمان بر پایه اندیشه درباره عمل حرفه‌ای خودشان، مطالعه اجمالی سایر پژوهش‌ها یا نظریه‌های مرتبط، مقایسه گروه‌های دانش‌آموزان کلاس درسشان، جمع‌آوری داده‌ها و تجزیه و تحلیل آن‌ها، به دانش و مهارت حرفه‌ای‌شان می‌افزایند و به کشف راهبردهای مؤثر آموزشی پی می‌برند. از سوی دیگر، اعتبار و روایی اقدامی را که به عمل آورده‌اند، از طریق جمع‌آوری داده‌های آموزشی چند بعدی به اثبات می‌رسانند. در واقع، آنان بر یافته‌های معنی‌دار مرتبط با اقدام به عمل آمده تمرکز دارند تا بر نتایج آماری و مبتنی بر نظریه‌های موجود که در پژوهش‌های رسمی به آن‌ها توجه می‌شود. «اقدام‌ پژوهشگران» یافته‌های خودشان را در جمع‌های تخصصی محل کارشان به بحث می‌گذارند تا نقد و درباره‌شان هم‌اندیشی شود. معلمان می‌توانند مهارت‌های لازم برای اقدام پژوهی در کلاس درس را از طریق این نشست‌های هم‌اندیشی (و دوره‌های آموزش ضمن خدمت و کارآموزی) کسب کنند (مت‌تال¹²، 2000).

 چرا باید به اقدام پژوهی در کلاس درس بپردازیم؟

اولین و مهم‌ترین دلیل این است که اقدام پژوهی در کلاس درس یکی از مؤثرترین روش‌های بهبود تدریس معلمان است. ارزیابی درک و فهم دانش‌آموزان در میانه سال یا ترم تحصیلی، به شما فرصت می‌دهد که مؤثرترین روش‌ها و فعالیت‌های آموزشی را تا پایان سال تحصیلی برایشان فراهم کنید. مقایسه تفاوت یادگیری دانش‌آموزان این مزیت را برای شما دارد که می‌توانید به اثربخشی راهبردهای آموزشی که در کلاس درس و ضمن تدریس به‌کار برده‌اید، پی ببرید و از مؤثر بودن آن‌ها آگاه شوید. از سوی دیگر، به موقع از ضعف‌ها و قوت‌های تدریستان آگاه شوید. لذا فرصت دارید در اسرع وقت به رفع آن‌ها اقدام کنید. در نهایت می‌توانید به تصمیم‌گیری‌های آموزشی‌تان معنا ببخشید؛ به‌طوری‌که بر پایه آن‌ها به تدریس و هر گونه فعالیت آموزشی - یادگیری بپردازید.

دلیل دوم این است که اقدام پژوهی در کلاس درس برای شما، به عنوان معلم، مستنداتی درباره اثربخشی تدریستان فراهم می‌کند. علاوه بر این، گزارش و ارائه نتایج اقدام پژوهی می‌تواند نقدهای مؤثر و گره‌گشا در پی داشته باشد که برای تدوین آنی طرح‌های درستان مفیدند.

دلیل سوم با ایجاد حس نو و جدیدی نسبت به فعالیت حرفه‌ای‌تان، یعنی تدریس، مرتبط است. زیرا احتمال دارد بعد از سال‌ها تدریس خستگی، رخوت و فرسودگی شغلی در شما ایجاد شده باشد که اقدام پژوهی در کلاس درس، در از بین بردن این حس منفی مؤثر است و نشاط حاصل از تدریس را برای شما به ارمغان می‌آورد. علاوه بر این، اقدام پژوهی در کلاس درس شما را برای پذیرش تغییر آماده می‌کند. علاقه مندتان می‌کند روش‌ها و راهبردهای آموزشی جدیدی را تجربه کنید و به بحث‌های آموزشی شما با همکارانتان رونق علمی مبتنی بر تجربه می‌بخشد.

چگونه می ‌توانیم اقدام پژوهی را در کلاس درس اجرا کنیم؟

اقدام پژوهی نیز مانند سایر روش‌های پژوهش مراحل متعددی دارد که باید مطابق آن عمل کرد. اما همیشه باید به یاد داشته باشیم که پژوهشگر، اول معلم کلاس درس است و سپس پژوهشگر. از سوی دیگر، اقدام پژوهی نباید مانع فعالیت‌های یادگیری دانش‌آموزان و فعالیت‌های آموزشی معلم شود. فرایند اقدام پژوهی هفت مرحله را شامل می‌شود که عبارت‌اند از:

مرحله اول: مشخص کردن سؤال یا مشکل. این مشکل یا سؤال باید با یادگیری دانش

چگونه می‌توان نمرات درسی دانش‌آموزان را بهبود بخشید؟ تا چه اندازه یادگیری از طریق همکاری می‌تواند برای درک مفاهیم سطوح بالای یادگیری به دانش‌آموزان کمک کند؟ تا چه اندازه روش تدریس جدیدی که اختیار کرده‌ام در یادگیری دانش‌آموزان مؤثر است؟

از آنجا که هدف از اقدام پژوهی در کلاس درس، کمک به معلم در تصمیم‌گیری‌های آموزشی است، سؤال یا مشکل باید مواردی را شامل شود که تحت نظر و مدیریت معلم (مانند راهبردهای آموزشی، تکالیف درسی و فعالیت‌های کلاس درس) است. مشکل باید به گونه‌ای انتخاب شود که شما به عنوان معلم قادر به تغییر آن باشید. از سوی دیگر، اگر شما بر اقدام پژوهی نظارت نداشته باشید و بر یافته‌های آن تأمل نکنید، انگار هیچ کاری نکرده‌اید.

نهایت اینکه سؤال یا مشکل باید با توجه به منابع، تلاش و زمانی که در اختیار دارید، قابل بررسی و سرانجام گرفتن باشد. به طور کلی، سؤال یا مشکل باید جنبه‌ای خاص و جزئی را شامل شود تا بتوان با توجه به شرایط و امکانات، پاسخ آن را پیدا کرد و از نتایج آن در همان کلاس درس بهره برد.

مرحله دوم: مرور پیشینه نظری و پژوهشی مرتبط با موضوع. شما به جمع‌آوری دو نوع اطلاعات، یعنی پیشینه مربوط به موضوع و داده‌ها نیاز دارید. مرور پیشینه پژوهش ضرورت ندارد که مانند سایر روش‌های پژوهش چندان گسترده باشد. استفاده از منابع دست دوم نیز کافی و سودمند است. کراس¹³ و استدمن¹⁴ (1996) یا ولفولک¹⁵ (2000) می‌گویند، بهتر است اطلاعات مرتبط به موضوع را بر پایه یادگیری - انگیزش و موضوعات مدیریتی کلاس درس تهیه کنید.

مرحله سوم: طرح یک راهبرد پژوهشی. طرح پژوهشی مربوط به اقدام پژوهی در کلاس درس شکل‌های گوناگون و متنوعی دارد و می‌تواند از یک طرح پیش‌آزمون - پس آزمون تا مقایسه بین دو کلاس درس مشابه یا مطالعه موردی درباره تنها یک دانش‌آموز را شامل شود. داده‌های مربوط به آن را نیز می‌توانید از چند بعد مانند جمع‌آوری داده‌ها بر پایه اجرای آزمون، ارزشیابی‌های کلاسی معلم، مشاهده رفتار دانش‌آموزان و نظایر آن مورد توجه قرار دهید. اگر داده‌هایی که از منابع متعددی جمع‌آوری کرده‌اید، همسو و مشابه باشند، می‌توانید به نتایج اقدام پژوهی که در کلاس درس به عمل آورده‌اید، بیشتر اعتماد کنید.

مرحله چهارم: جمع‌آوری داده‌ها. اقدام پژوهی در کلاس درس برای آگاهی از اثربخشی اقدام به عمل آمده به تکیه بر جمع‌آوری داده‌ها بر پایه نمره‌های آزمون، ارزشیابی‌های کلاسی و نمره‌های پایانی دانش‌آموزان گرایش زیادی دارد، اما باید به یاد داشته باشید که از سایر منابع نیز اطلاعات مورد نیازتان را به‌دست آورید تا با اطمینان و اعتماد بیشتری درباره نتایج اقدامتان قضاوت کنید.

مرحله پنجم: تحلیل داده‌ها. داده‌هایی را که جمع‌آوری کرده‌اید، تجزیه و تحلیل کنید. به این منظور، علاوه بر روش‌های کیفی، می‌توانید از روش‌های کمی تحلیل مانند آزمون‌های آماری مربوط به مقایسه گروه‌ها (t-test)، آماره همبستگی (اسپیرمن و پیرسون)، و تهیه جداول و نمودارهای آماری نیز استفاده کنید.

مرحله ششم: استفاده از یافته‌ها. از یافته‌های اقدام پژوهی در تصمیم‌گـیری‌هـای آمـوزشی‌تان استفاده کنید. بعضی اوقات متوجه خواهید شد که یک راهبرد آموزشی در مقایسه با سایر راهبردها اثربخشی بیشتری دارد. لذا می‌توانید از آن راهبرد، بنا به ضرورت و ترجیح خود یا دانش‌آموزانتان، در فعالیت‌های یاددهی ـ یادگیری استفاده کنید.

مرحله هفتم: اشاعه یافته‌ها. شما می‌توانید با استفاده از روش‌های گوناگون و جذابی یافته‌های اقدام پژوهی در کلاس درس را اشاعه دهید و با سایر همکارانتان در میان بگذارید. برای نمونه، می‌توانید گزارشی از آن تهیه و برای مجلات آموزشی (مانند مجله ما) ارسال کنید. زیرا مجله تکنولوژی آموزشی بخش خاصی دارد که به چاپ گزارش اقدام پژوهی‌هایی مربوط است که معلمان در کلاس‌های درسشان انجام داده‌اند. علاوه بر این، ضرورت دارد نتایج اقدام پژوهی را در جلسات آموزشی که با همکارانتان دارید، ارائه کنید و به بحث بگذارید.

 قضاوت درباره کیفیت پروژه اقدام پژوهی در کلاس درس

هر چند گزارش اقدام پژوهی مانند سایر پژوهش‌ها نیست، اما می‌توان کیفیت آن را بر پایه ملاک‌ها و رهنمودهای گلاسیک¹⁶ و همکارانش (1997) ارزیابی کرد. ما در مجله‌مان از مقیاس درجه‌بندی توصیفی که بر پایه رهنمودهای آنان تهیه شده است، برای قضاوت درباره کیفیت اقدام پژوهی به عمل آمده استفاده می‌کنیم. نمونه مقیاس مذکور در جدول 1  آمده است.

ارزیابی کیفیتی که بر پایه درجه‌بندی توصیفی از گزارش اقدام پژوهی به عمل می‌آید، می‌تواند به اقدام پژوهشگران برای تهیه گزارش مطلوبی از اقدام پژوهی به عمل آورده کمک کند. لذا از این طریق می‌توان گزارش مطلوبی را تدوین کرد که برای اشاعه و به‌کارگیری یافته‌های آن مفید باشد. علاوه بر این، در صورتی که ضعفی در فرایند اقدام پژوهی بود، پژوهشگر می‌تواند به موقع به رفع آن اقدام کند.

نتیجه‌ گیری

همان‌طور که بحث شد، اقدام پژوهی در کلاس درس روشی نظام‌دار برای آزمون اثربخشی روش تدریس و کسب بینش درباره آن است. امکان دارد معلمی پیدا شود که بسیار عالی به وظایف حرفه‌ای خودش در کلاس درس عمل کند و به ظاهر به کسب مهارت‌های جدید نیازی نداشته باشد، اما همین معلم نیز می‌تواند به واسطه اقدام پژوهی بر دانش و مهارت‌های حرفه‌ای خودش بیفزاید و به بینش جدیدی دست یابد.

اقدام پژوهی فعالیتی جذاب و رشد دهنده در تمامی مؤسسه‌ها است، به طوری که می‌تواند چشم فرد یا سازمان را به راه‌های نو، به منظور کسب بینشی تازه به آنچه عمل می‌کنند، باز کند و منابع ارزشمندی از دانش و یافته‌های مؤثر مبتنی بر تجربه را برایشان فراهم کند.