تعریف فعالیت‌های مکمل تربیت‌بدنی و ورزش مدارس
فعالیت مکمل فعالیتی است که بر مبنای یک
موضوع درسی، نظیر فارسی، تربیت‌بدنی، علوم تجربی، تعلیمات
دینی و غیره طراحی می‌شود و هدف آن، تعمیق یادگیری
دانش‌آموز و ایجاد فرصت برای
اندیشیدن درباره مفاهیم و تمرین مهارت‌هاست.
در واقع، فعالیت‌های کمک‌برنامه (مکمل) به آن دسته از فعالیت‌های دانش‌آموزان اطلاق می‌شود که نیازمند حدی از نظارت و سرپرستی
از سوی مدیریت آموزشگاه است و با آموزش‌های
کلاسی که مدیریت آن فقط در اختیار معلم است تفاوت دارد. با این حال، بخش مهمی از
نظام تربیتی مدرسه محسوب می‌شود؛ مانند: ورزش صبحگاهی،
فعالیت‌های جسمانی در زنگ تفریح
(حیاط پویا)، المپیاد درون‌مدرسه‌ای تشکلات گروه‌های دانش‌آموزی و ... . منابع دیگر این واژه مهم
را گسترده کرده، به‌صورت عمیق‌تری در چارچوب برنامه مدرسه قرار داده‌اند و به نوعی از فعالیت‌های فوق‌برنامه متمایز کرده‌اند.
تعریف فعالیت‌های فوق برنامه درس تربیت‌بدنی
مطابق برخی دانشنامه‌ها مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و تجارب دانش‌آموزان است که به خارج از حیطه دروس و
فضای مدرسه مربوط می‌شود. این فعالیت‌ها بیش از هر عامل دیگر از میزان علاقه،
تجربه و قدرت ابتکار معلم و دانش‌آموزان و مدرسه متأثر می‌شود. از فعالیت‌های فوق‌برنامه تحصیلی با اصطلاحات مختلفی یاد
می‌شود که معروف‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: فعالیت‌های فوق برنامه، غیررسمی و کمک‌برنامه‌ای. فعالیت‌های فوق‌برنامه درس تربیت‌بدنی، فعالیت‌هایی هستند که برای حفظ انگیزه و ایجاد
چالش در یادگیرنده به منظور تجربه در فضای خارج از مدرسه و در عین حال تا حدی
مرتبط با موضوع‌های درسی تربیت‌بدنی طراحی می‌شوند. دامنه و قلمروی که برای فعالیت‌های فوق‌برنامه تربیت‌بدنی در نظر گرفته می‌شود، از سطح مدارس شهرستان‌ها/ مناطق تا استان و کشور است. فعالیت‌های فوق‌برنامه را معلم تربیت‌بدنی طراحی نمی‌کند، اما می‌تواند عامل اصلی و محوری در زمینه‌سازی و اجرای فعالیت‌های مقدماتی فوق‌برنامه باشد.
ویژگی‌های فعالیت‌های مکمل و فوق برنامه
در متون برنامه درسی از اصطلاح فعالیت‌های خارج از کلاس و مدرسه استفاده می‌شود. در این متن با توجه به ویژگی‌های انواع فعالیت‌های ذیل اصطلاح فعالیت‌های خارج از کلاس و مدرسه و همچنین
تعاریف و توصیفاتی که از ویژگی‌های آن‌ها در منابع آمده است، فعالیت‌ها به دو دسته فعالیت‌های مکمل و فوق‌برنامه تقسیم می‌شوند که هر دو جزء فعالیت‌های رسمی‌اند، اما از نظر بعد زمانی، مکانی، اجتماعی، فردی، تنوع، گستردگی، شمولیت، انعطاف و.... ویژگی‌های خاصی به خود می‌گیرند و در مجموع، ضمن متفاوت شدن،
کارکردی خاص پیدا می‌کنند.
الف: ویژگی‌های فعالیت‌های مکمل درس تربیت‌بدنی
ـ همسو با محتوای برنامه درسی تربیت‌بدنی باشد.
ـ در صورت امکان در تلفیق با محتوای
دروس دیگر ارائه شود.
ـ با سن، رشد عقلی، عاطفی و اجتماعی
دانش‌آموزان همخوان باشد.
ـ جذاب باشد و انگیزه دانش‌آموزان را تقویت کند.
ـ دشواری آن در سطحی متوسط باشد. فعالیت‌های پیش‌پاافتاده ارزش صرف وقت از سوی یادگیرنده
را ندارد و فعالیت‌های دشوار هم قابل انجام
دادن نیست.
ـ برای اجرای آن‌ها نیاز به همیاری باشد، یعنی
یادگیرندگان بتوانند در فعالیت با یکدیگر همیاری کنند.
ـ زمان‌بَر نباشد و هر فعالیت زمان معقولی
داشته باشد. فعالیت‌های طولانی، خسته‌کننده و خارج از تحمل دانش‌آموزان است؛ به‌ویژه دانش‌آموزان دوره ابتدایی.
ـ بر محور روش‌های نوین تدریس بنا شود.
ـ بخشی از فرایند فعالیت‌های کلاس درس تربیت‌بدنی تلقی شود و رابطه‌ای تنگاتنگ با محتوای برنامه اصلی داشته
باشد.
ـ به‌گونه‌ای طراحی شود که به مشارکت فعال دانش‌آموزان بینجامد.
ـ علاوه بر برانگیختن رغبت و اشتیاق
دانش‌آموزان منجر به مشارکت همگی
آنان شود.
ـ در طراحی این‌گونه فعالیت‌ها با بهره‌گیری از روش‌های غیرمستقیم علاوه بر جنبه‌های جسمانی و حرکتی، تأکید بیشتری بر
ابعاد مهارتی و نگرشی دانش‌آموزان شود.
ـ در طراحی این فعالیت‌ها بر رعایت اصل فرایندمحوری به جای
نتیجه‌محوری تأکید شود (چگونگی
انجام فعالیت دانش‌آموز
مهم است نه نتیجه کار او).
ب: ویژگی‌های فعالیت‌های فوق‌برنامه
ـ این‌گونه فعالیت‌ها اساساً باید متناسب با استعدادها و
توانمندی‌های محلی و منطقه‌ای و ویژگی‌ها و امکانات خاص هر مدرسه طراحی و
سازماندهی شود.
ـ با سن و رشد عقلی، عاطفی و اجتماعی
دانش‌آموزان همخوان باشد.
ـ به‌گونه‌ای طراحی شود که ضمن برخورداری از تنوع
و انعطاف‌پذیری لازم در محتوا و روش‌ها، با ارائه تجارب دلپذیر و جذاب، در
راستای خوشایند کردن برنامه و ساعات زندگی مدرسه‌ای باشد.
ـ به‌گونه‌ای طراحی شود که کسب شایستگی پایه با
عنایت به ایده‌های کلیدی مشترک در چندین
حوزه تربیت و یادگیری مدنظر باشد.
در آموزش‌وپرورش منعطف زمینه برنامه‌های مکمل برای جبران کاستی‌های برنامه اصلی از یک سو و نزدیک‌سازی و عینیت‌بخشی به آموخته‌های دانش‌آموزان در عرصه‌های زندگی حرفه‌ای و اجتماعی از سوی دیگر فراهم می‌شود. از این رو، برنامه‌ریزی برای فعالیت‌های مکمل و فوق‌برنامه با تنوع و کارایی بالا به‌منظور کسب شایستگی‌های پایه (تعقل، ایمان، علم، عمل و اخلاق) یک ضرورت محسوب می‌شود. همان‌گونه که در مبانی نظری نظام تعلیم‌وتربیت رسمی و عمومی تأکید شده است، کسب
شایستگی‌های پایه باید در بستر ساحت‌های شش‌گانه محقق شود؛ بدین معنی که اثر‌بخشی کل نظام تعلیم‌وتربیت زمانی افزایش خواهد یافت که حوزه‌های تربیت و یادگیری در نهایت به‌طور یکپارچه پاسخگوی نیازهای دانش‌آموزان به کسب شایستگی در تمامی ساحت‌های مذکور باشد. این مهم با برنامه‌ریزی و اجرای فعالیت‌های مکمل و فوق‌برنامه در کنار برنامه‌های اصلی تحقق پیدا می‌کند. برخی از مهم‌ترین دلایل، توجیه‌ها و ضرورت‌های برنامه‌های مکمل و فوق‌برنامه به‌طور کلی و برنامه‌های مکمل و فوق‌برنامه تربیت‌بدنی و ورزش مدارس به‌طور اخص به شرح زیر است:
الف: دلایل، توجیه‌ها و ضرورت‌های برنامه‌های مکمل
ـ کمک به کسب شایستگی‌های پایه (تعقل، ایمان، علم، عمل و
اخلاق)
ـ توجه و کمک به اجرای برنامه‌های انتخابی و اختیاری درس تربیت‌بدنی و ورزش
ـ زمینه‌سازی برای کشف استعدادهای ورزشی
ـ رشد سرانه ورزش همگانی
ب: دلایل، توجیه‌ها و ضرورت‌های فوق‌برنامه ورزشی
ـ زمینه‌سازی برای پرورش استعدادهای ورزشی
ـ زمینه‌سازی برای رشد ورزش قهرمانی
ـ رشد مهارت‌های اجتماعی و آشنایی با سبک زندگی مردم
ـ مشارکت دانش‌آموزان در فعالیت‌های سطوح بالاتر از کلاس و مدرسه
انواع فعالیت‌های مکمل درس تربیت‌بدنی و ورزش مدارس
ـ ورزش آغازین/ ورزش صبحگاهی
ـ المپیاد درون‌مدرسه‌ای
ـ حیاط پویا
ـ راست‌قامتی (حرکات اصلاحی) در سطح کلاس
ـ سباح (آموزش مهارت‌های مقدماتی شنا به دانش‌آموزان پایه سوم)
ـ ژیمناست (آموزش مهارت‌های مقدماتی ژیمناستیک به دانش‌آموزان پایه دوم)
ـ کانون‌های ورزشی درون‌مدرسه‌ای
ـ طناورز (آموزش مهارت‌های طناب‌بازی/ طناب‌زنی)
انواع فعالیت‌های فوق برنامه درس تربیت‌بدنی و ورزش مدارس
ـ مسابقات ورزشی مدرسه قهرمان از سطح
شهرستان/ مناطق تا سطح کشور
ـ مسابقات ورزشی بین‌المللی (ISF)
ـ کانون‌های ورزشی خارج از مدرسه
ـ کانون‌های حرکات اصلاحی/ راست‌قامتی (ارجاع دانش‌آموزان توسط معلم تربیت‌بدنی).
منابع
1. سایت رسمی معاونت سلامت و تربیت‌بدنی وزارت آموزش‌وپرورش.
2. شورای عالی آموزش‌وپرورش. (1390). برنامه درسی ملی.
تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.
3. فرمهینی فراهانی، محسن. (1378).
فرهنگ توصیفی علوم تربیتی. تهران: اسرار دانش.