دعا در لغت
دعا به معنای فرا خواندن، صدا کردن،
دعوت کردن است (قرشی، 1412: 342). عبادت هم استغاثه و میل و رغبت به سوی خداست
(حسینی زیبدی، 1414: 19/408؛ ابن منظور، 1414: 257؛ ازدی، 1387: 2/455). ابن‌فارس در تبیین معنای ریشه این واژه می‌گوید: «هو أن تمیل الشیء إلیک بصوت و
کلام یکون منک» (ابن فارس، 1387: 2/279): متمایل کردن چیزی به سمت خود با صدا و
گفته است.
دعا در اصطلاح
دعا در اصطلاح اعلام نیاز بنده به معبود
است. این اعلام نیاز به لغت یا الگویی خاص محدود نیست. دعا و نیایش از بنیادی‌ترین و مهم‌ترین مشخصات ادیان به شمار می‌رود. می‌توان گفت، دین بدون دعا بی‌معناست. بخشی وسیعی از ادبیات همه ادیان
به دعا و مناجات اختصاص یافته است. دعا و مناجات آیینه‌ای است که در آن احوال و احساسات و
تجارب دینی و عرفانی مجال نمود و بروز می‌یابند
(اکرمی، 1387).
دعا در قرآن
خداوند در آیه 77 سوره فرقان در این‌باره فرموده است: «قل ما یعبؤا بکم ربی
لولا دعاؤکم فقد کذّبتم فسوف یکون لزاماً»: بگو: اگر دعای شما نباشد، پروردگارم
هیچ اعتنایی به شما نمی‌کند. درواقع شما به تکذیب
پرداخته‌اید و به زودی [عذاب بر شما]
لازم خواهد شد.
از این آیه فهمیده می‌شود که جایگاه و منزلت انسان در نزد
خداوند به اندازه دعا و ارزش او به قدر اهتمام به مناجات و عبادت اوست.
همچنین در آیه 43 سوره انعام فرموده
است: «فلولا إذ جاءهم بأسنا تضرّعوا و لکن قست قلوبهم ...»: پس چرا هنگامی که عذاب
ما به آنان رسید، تضرع نکردند؟ ولی [حقیقت این است که] دل‌هایشان سخت شده است.
خداوند در این آیه شریفه هشدار می‌دهد که اگر کافران در دین تضرع و زاری
می‌کردند، سختی، ناگواری و عذاب
خویش را در آخرت از آنان برمی‌داشت و ناراحتی‌هایشان را برطرف می‌کرد.
در آیه 186 سوره بقره، دعا کلید رسیدن
به آمال و آرزوها بیان شده است: «و إذا سألک عبادی عنّی فإنّی قریب أجیب دعوئ‌الداع إذا دعان ...»: و هرگاه بندگان من
از تو درباره من بپرسند، [بگو:] من نزدیکم و دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا
بخواند اجابت می‌کنم.
در آیه 60 غافر نیز می‌فرماید: «و قال ربکم ادعونی أستجب لکم
إن الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین»: و پروردگارتان فرمود: مرا
بخوانید تا شما را اجابت کنم. درواقع، کسانی که از پرستش من کبر می‌ورزند، به زودی خوار در دوزخ در می‌آیند.
خداوند با این آیه شریفه توجه می‌دهد که ترک کردن دعا، استکبار و گردن‌کشی از پرستش و عبادت او سبب داخل شدن
در آتش جهنم و عذاب خوارکننده آن است.
بررسی سند دعای عرفه
قدیمی‌ترین مصدر موجود این دعا کتاب
«اقبال‌الاعمال» سیدبن طاووس،
نگاشته قرن هفتم، است. در این کتاب هیچ‌گونه
سند و مأخذی برای اصل دعا بیان نشده است. ابن‌طاووس پیش از نقل دعا می‌گوید: «و من دعوات المشرفئ فی یوم
العرفئ دعاء مولانا الحسین‌بن علی صلوات الله علیه:
الحمدالله الذی لیس لقضائه دافع». (ابن‌طاووس،
1376: 2/74).
مصدر دیگر برای این دعا «البلد الامین»
تقی‌الدین کفعمی است. وی این دعا
را از بشر و بشیر ذکر می‌کند: «قال بشر و بشیر فلم
یکن له(ع) جهد إلا قوله یارب یارب بعد هذا الدعاء»: (کفعمی، 1418: 258).
این دعای شریف سند متصل ندارد و در سند
آن تنها پسران غالب‌بن بشر اسدی مطرح شده‌اند. در کتب رجالی، بشر را از اصحاب
چهار امام اول(ع) دانسته‌اند (خویی، 1413: 4/237)؛
اما بشیر از یاران سیدالشهدا برشمرده شده است (نمازی شاهرودی، 1371: 2/41). گفتنی
است، یکی از محققان معاصر در مقاله‌ای اثبات کرده است که بشر از
یاران امام صادق(ع) بوده و لقب اباعبدالله به امام صادق(ع) نیز اطلاق می‌شده و مختص امام حسین(ع)، به تنهایی،
نبوده است (نک: خانی، 1392: 94 ـ 57).
نگاهی به بخش الحاقی دعای عرفه
دعای عرفه امام حسین(ع) در منابع دعایی
شامل دو بخش است. در برخی از این منابع، مانند نسخه‌های قدیم اقبال‌الاعمال، این دعا تنها یک بخش دارد و با
ذکر «یارب یارب» پایان می‌یابد. اما در برخی دیگر از
کتب مانند بحارالانوار، مفاتیح‌الجنان و صحیفه حسینیه، پس
از ذکر «یارب یارب»، بخش دیگری آمده است که با عبارت «الهی أنا الفقیر فی غنای» آغاز
شده و با عبارت «انک علی کل شیء قدیر» پایان می‌یابد.
این عبارات، هرچند از نظر دلالی زیبا هستند و در درجه‌ای بالا قرار دارند، ولی صرف این زیبایی
دلیل بر انتساب آن به معصوم نیست؛ مانند بسیاری از اشعار و نثرهای عربی و فارسی که
زیبا بودن متن دلیل بر صادر شدن آن از معصوم نیست (نک: کرباسچی، 1385: 114).
در دو مورد از این عبارات کلمه «اغیار»
به‌کار رفته است. برای مثال، در
قسمتی از این فراز آمده است: «و انت الذی ازلت الاغیار عن قلوب احبائک».
در فرهنگ روایی، حتی یک مورد هم وجود
ندارد که به ماسوی الله، کلمه اغیار اطلاق شده باشد. اما در کتب تصوف این کلمه به‌کار رفته و در کتاب «فتوحات مکیه» ابن
عربی استفاده شده است. در دو مورد، کلمه «جذب» به‌کار رفته، مانند «واسلک بی مسلک اهل
الجذب» که در ادعیه معصوم و روایات از آن استفاده نشده است (پیشین).
بنابراین دو احتمال وجود دارد: یا صوفیه
آن را به کتاب‌های دعا افزوده‌اند و سیدبن طاووس، بدون توجه به این
واقعیت، آن را در کتابش نقل کرده است و یا اینکه پس از ابن‌طاووس این بخش را به کتابش افزوده‌اند که این احتمال به واقع نزدیک‌تر است، زیرا در برخی از نسخه‌های کهن اقبال و در مصباح‌الزائر وجود ندارد (پیشین).
روش تحقیق
در پژوهش حاضر، دعای عرفه به روش تحلیل
محتوا بررسی شده است. چگونگی یافتن و استخراج موضوعات، طبق مراحل زیر صورت می‌گیرد:
1. تقسیم‌بندی جملات و عبارات دعا به بخش‌های مستقل؛
2. کدگذاری هر یک از بندهای دعا؛
3. شناسایی مفهوم هر یک از بندهای دعا؛
4. شناسایی و انتخاب عنوان‌های کلیدی و موضوعات فرعی مرتبط با
مفهوم هر یک از عبارات؛
5. دسته‌بندی موضوعات فرعی؛
6. استخراج موضوعات و محورهای اصلی دعا.
جدول تحلیل محتوای دعای عرفه
متن دعای عرفه به 540 فراز تقیسم شده و
در نهایت محورهای خداشناسی، انسان‌شناسی، راهنماشناسی، هستی‌شناسی، معادشناسی و ذکر «صلوات» استخراج
شده‌اند.
اصل جدول به‌صورت کامل در حدود 26 صفحه است. در
نوشتار حاضر، به دلیل طولانی بودن دعا، فقط بخش ابتدایی آن بررسی می‌شود.
تحلیل و شرح جدول
پس از تحلیل محتوا و شناسایی عبارات و
نکات کلیدی و نیز تقسیم‌بندی دعا به عناوین فرعی و
اصلی، محورهای کلی دعای عرفه شناسایی شدند.
محور خداشناسی با فراوانی 55 درصد، محور
انسان‌شناسی با فراوانی 36 درصد،
محور راهنماشناسی با فراوانی شش درصد، محور هستی‌شناسی با فراوانی یک درصد و محور معادشناسی
با فراوانی 01/0 درصد ارزیابی شدند.
همچنین، مؤلفه «صلوات» به‌صورت مؤلفه‌ای مجزا انتخاب و با فراوانی دو درصد
مشاهده شد.
1. محور خداشناسی
محور خداشناسی خود به چند مؤلفه تقسیم
می‌شود که شامل افعال خدا با
فراوانی 42 درصد، صفات خدا با فراوانی 55 درصد، احکام خدا با فراوانی 7/0، اسمای
خدا با فراوانی 7/0 درصد و شعائر الهی با فراوانی یک درصد است.
2. محور انسان‌شناسی
محور انسان‌شناسی، پس از محور خداشناسی، بیشترین
بخش را در دعای عرفه به خود اختصاص داده است و مؤلفه‌های نیازهای انسان، ویژگی‌های انسان، شناخت ابعاد ظاهری جسم انسان
و شناخت ابعاد معنوی جسم انسان را در برمی‌گیرد.
نیازهای انسان شامل درخواست‌های امام از خداوند است که
به سه بخش تقسیم می‌شوند: نیازهای معنوی، مادی و
روانی.
ویژگی‌های انسان شامل صفات انسان، ویژگی‌های اخلاقی و غیراخلاقی و خصوصیات ذاتی
انسان است. شناخت ابعاد ظاهری جسم انسان شامل مؤلفه‌هایی می‌شود که به اعضا و جوارح انسان اشاره می‌کنند و نیز مشتمل است بر شناخت ابعاد
روحانی جسم انسان که به گواه بودن اعضا و جوارح در روز قیامت اشاره دارد.
3. محور راهنماشناسی
محور راهنماشناسی شامل مؤلفه‌های پیامبرشناسی، امام‌شناسی و قرآن‌شناسی است. هرکدام از این مؤلفه‌ها خود به زیرمؤلفه‌هایی تقسیم می‌شوند که فراوانی آن‌ها در جدول 4 آمده است.
مؤلفه پیامبرشناسی شامل زیرمؤلفه‌های ویژگی پیامبر اکرم، ویژگی پیامبران،
نشانه‌های پیامبران و اسامی
پیامبران است. ویژگی پیامبر با عبارات «نبی، رسول و خاتمیت پیامبر» هرکدام دو بار
و «عبد، بهترین خلق، امین وحی، بشیر، نذیر، سراج منیر، نعمت برای مسلمانان و رحمت
برای جهانیان» هرکدام یک بار به‌کار رفته‌اند.
مؤلفه امام‌شناسی ویژگی اهل‌بیت عصمت و طهارت را در برمی‌گیرد که با صفات <طیبین و طاهرین،
مخلصین، منتجبین، منتخبین و سادئ‌المیامین» به‌کار رفته‌اند.
در مؤلفه قرآن‌شناسی اسامی برخی سوره‌ها و ویژگی‌های قرآن کریم مانند «جامعیت قرآن، نور،
کتاب ناطق، نبأ عظیم و قرآن حکیم» به‌کار
رفته‌اند.
4. محور هستی‌شناسی
محور هستی‌شناسی در دعای عرفه شامل «ویژگی جهان
هستی، ویژگی مخلوقات و اسامی فرشتگان» و پدیده‌شناسی شامل «حرکت بادها، پدیدار گشتن
مخلوقات و پدیدار شدن آسمان‌ها و زمین» است.
5. محور معادشناسی
محور معادشناسی تنها یک بار و آن هم با
عبارت «الیک مردی» به‌کار رفته است.
صلوات در دعای عرفه
از آنجا که صلوات شامل «خداشناسی،
پیامبرشناسی، امام‌شناسی و درخواست درود» است،
به‌صورت مؤلفه‌ای خاص در نظر گرفته شده است و با هشت
مورد فراوانی در این دعا دیده می‌شود.
نتیجه‌گیری
با توجه به محورهای موجود در دعا و
فراوانی هر یک می‌توان نتیجه گرفت که محور
خداشناسی در این دعا فراوانی بیشتری دارد و بیانگر اهمیت موضوع خداشناسی است که
همواره مورد توجه معصوم(ع) قرار گرفته است. امام حسین(ع) با ذکر اوصاف خداوند، به
برطرف کردن عقاید منحرف و شرک‌آلود زمان خویش مبادرت
ورزیده و عقاید صحیح را در باب توحید و در قالب دعا، با زبانی شیوا و دلنشین، بیان
فرموده است.
محور انسان‌شناسی با فراوانی 36 درصد، پس از محور
خداشناسی، مؤید حدیث شریف نبوی «من عرف نفسه فقد عرف ربه» (مجلسی، 1403: 2/32)
است. این فراوانی ناظر به این مطلب است که لازمه خداشناسی خودشناسی است و انسان
برای اینکه به شناخت واقعی خداوند دست یابد، باید از خویشتن شروع و مراحل خودشناسی
را طی کند. یکی از مراحل خودشناسی این است که انسان در چگونگی خلقت خویش تفکر کند،
به نظم موجود در اعضای بدن، حرکات آن‌ها
و نحوه ارتباطشان با یکدیگر بیندیشد و به قدرت خالق خویش پی ببرد. امام(ع) با
الفاظ و عباراتی آهنگین و پررمز و راز به توصیف خلقت خویش پرداخته و الطاف الهی را
یادآور شده است. ایشان با ذکر نیازها و درخواست‌های خویش، نیازهای اساسی انسان را، اعم
از معنوی، مادی و روانی، برمی‌شمرد.
همچنین، در این دعای شریف به موضوع
راهنماشناسی در ابعاد گوناگون، مانند شناخت و اعتقاد به رسولان الهی و خاتمیت
پیامبر اکرم(ص)، شناخت و ایمان به ائمه معصوم(ع)، شناخت و اعتقاد به آیات الهی و
کتاب خدا اشاره شده است. قرار گرفتن این سه مؤلفه در این دعا بیانگر این است که
زمانی خداشناسی به کمال حقیقی خویش می‌رسد
که با اعتقاد به رسولان الهی و امامان معصوم و تمسک به کتاب خدا همراه باشد.
قرار گرفتن مؤلفه‌های قرآن‌شناسی و امام‌شناسی در این دعا تأییدکننده حدیث ثقلین
است. اعتقاد به قرآن باید با اعتقاد به اهل بیت عصمت و طهارت همراه شود و در غیر
این صورت به گمراهی مبدل خواهد شد. زیرا بسیاری از معارف قرآن مانند متشابهات آن،
از سوی امام بر حق شناخته می‌شوند. ائمه معصوم(ع) قرآن
ناطق به شمار می‌آیند و ولایت آنان از سوی
خداوند تعیین شده است. اگر کسی کتاب خدا را تصدیق کند، اما اهل بیت را باور نداشته
باشد، به هدایت واقعی دست نیافته است.
همچنین، مؤلفه قرآن‌شناسی با الفاظی مانند کتاب جامع، سخن
صادق خداوند، نور و فرقان معرفی شده است و این نشان می‌دهد قرآن مانند نوری است که انسان را از
تاریکی‌های گناه و جهالت می‌رهاند و فرقانی است که راه تشخیص حق از
باطل را به انسان نشان می‌دهد. اما امروزه دیده می‌شود، برخی افراد هدف واقعی قرآن‌آموزی را گم کرده‌اند و در اصوات و الفاظ قرآن غرق شده‌اند و از جنبه هدایتگری آن غافل‌اند.
منابع
1. ابن‌طاووس، علی‌بن موسی. اقبال بالاعمال الحسنئ فیما
یعمل مرئ فی‌السنئ. (1419 ق). تحقیق جواد
القیومی الاصفهانی. انتشارات مکتب الاعلام الاسلامی. قم.
2. ابن فارس، احمدبن فارس‌بن زکریا. معجم مقاییس‌اللغئ. (1404 ق)، انتشارات مکتب الاعلام
الاسلامی. قم.
3. ابن‌منظور، محمدبن مکرم. لسان‌العرب. (1414 ق). انتشارات دارالفکر
للطباعئ. بیروت.
4. ازدی، عبدالله‌بن محمد. الماء. (1387 ش). انتشارات
دانشگاه علوم پزشکی ایران. تهران. چاپ اول.
5. حسینی زیبدی، محمدمرتضی. تاج‌العروس من جواهر القاموس. (1414 ق).
انتشارات دارالفکر. بیروت.
6. خانی، حامد. «دفاع از اصالت ادعیه
اهل بیت(ع)، مطالعه موردی دعای عرفه». (1392 ش). دو فصل‌نامه علمی ـ پژوهشی حدیث‌پژوهی.
7. خویی، سیدابوالقاسم. معجم رجال‌الحدیث. (1413 ق). انتشارات مجمع‌البحوث الاسلامیه. مشهد.
8. قرشی بنایی، علی‌اکبر. قاموس قرآن. (1412 ق). انتشارات
دارالکتب الاسلامیئ. تهران.
9. قمی، عباس (1376 ش). کلیات مفاتیح‌الجنان. انتشارات اسوه. قم.
10. کرباسچی، محمدمهدی. بررسی متن، سند،
شروح و نسخ خطی مصادر اولیه. (1385 ش). قسمت دوم: دعای عرفه (پایان‌نامه).
11. کفعمی عاملی، ابراهیم‌بن علی. البلد الأمین و الدرع‌الحصین. (1418 ق). انتشارات مؤسسئ
الأعلمی للمطبوعات. بیروت.
12. مجلسی، محمدباقربن محمدتقی.
زادالمعاد. مفتاح‌الجنان. (1401 ق). انتشارات
مؤسسئ الأعلمی للمطبوعات. بیروت.