ارائه الگوى بومى تربیت دینى کودکان پیش دبستانى از طریق مصاحبه با صاحب نظران

دوران کودکی نزدیک‌ترین دوره به فطرت پاک الهی است و همین ویژگی اهمیت تربیت در این دوران را پررنگ و قابل توجه می‌کند. کودک در دوران اولیه زندگی خود هر چند به رشد شناختی دست نیافته است و توانایی تجزیه و تحلیل دقیق مسائل را ندارد، قدرت تخیل و تقلید و نیز حافظه‌ای قوی دارد که هر آنچه را می‌بیند و می‌شنود، با دقت ثبت و ضبط و در ذهن خود ذخیره می‌کند و با تخیل خود، آن را می‌پرورد.

از دلایل اهمیت این دوره این است که در سنین کودکی، هنوز ذهن کودک با آموزش‌های بی‌فایده و مسائل معیشتی و دنیوی همچون خانواده و فرزندان و جمع مال مشغول نشده است. کودک فارغ از همه این افکار، می‌تواند به راحتی آموزش‌ها و تربیت لازم را پذیرا شود (حسینی‌زاده، 1384).

کودکان با توجه به ویژگی‌های فطری و شرایط محیطی خواه‌ناخواه با آموزه‌های دینی مواجه می‌شوند که برخی از آن‌ها آگاهانه و برخی ناآگاهانه است. به رغم اهمیت دوره کودکی و شیوه پرداختن به تربیت دینی، پژوهش‌های انجام شده در این حوزه بیشتر اسنادی و روایی و مبهم‌اند و به‌صورت دقیق، الگویی را برای تربیت دینی در دوره کودکی معرفی نمی‌کنند. همان‌گونه که باهنر نیز می‌گوید: «دلیل عمده عدم موفقیت در راه تربیت دینی کودکان، نقص در برنامه‌هاست»[2]. با توجه به این کمبود، در این پژوهش سعی شده از طریق مقایسه برنامه موجود در کتاب «برنامه و فعالیت‌های پیش‌دبستانی» با نظرات مصاحبه‌شوندگان حوزه‌های مختلف، با در نظر داشتن آسیب‌های موجود، الگویی شامل اهداف، اصول، روش‌ها و محتوای تربیت دینی ارائه شود.

برای رسیدن به پاسخ مطلوب، مصاحبه‌های نیمه‌سازمان‌یافته ترتیب داده شد که درآن‌ها سؤالاتی کلی در نظر گرفته شده بود. این سؤال‌ها که عبارت بودند از:

1. هدف از تربیت دینی کودکان چه باید باشد؟ 2. برای رسیدن به این هدف، چه اصول و روش‌هایی را باید به‌کار برد؟ 3. برای محتوایی که به کودکان ارائه می‌شود، چه ویژگی‌ها و موضوعاتی را باید در نظر گرفت؟ 4. آسیب‌های پیش روی تربیت دینی کودکان در این دوره سنی چه چیزهایی است؟

نظریه و پیشینه تحقیق

گرچه بررسی به موضوع تربیت کودک و همچنین تربیت دینی در نظرات اندیشمندان مسلمان سابقه‌ای طولانی دارد و تحقیقات و مقالاتی درباره تربیت دینی کودکان نیز موجود است اما اغلب آن‌ها توصیفی هستند و راهکار و الگوی خاصی ارائه نکرده‌اند. بررسی پژوهش‌های موجود، نشان می‌دهد که پژوهشی با موضوع دقیقاً مشابه و با روش خاص این پژوهش ـ که مبتنی بر تئوری داده مبنا و پیدایشی است ـ انجام نشده است. با وجود این، در ارتباط با مؤلفه‌های مختلف تربیت دینی کودکان کارهایی صورت گرفته است. گذشته از آثار گذشتگان چون ابن‌سینا در تدبیر منزل، خواجه نصیر در اخلاق ناصری، در آثار بزرگانی چون شهید مطهری و جوادی آملی نیز به مفاهیم مرتبط با تعلیم‌وتربیت پرداخته شده است. در میان آثار فارسی همچنین می‌توان به اختصار به نوشته‌های عطاران، یوسفیان، کریمی، شمشیری، باقری، و دادستان اشاره کرد. در میان آثار خارج از ایران نیز افرادی چون گلدمن، هارمز، پالتزیان، الکایند و طرف‌داران، کاوالاتی، در زمینه تربیت دینی و تحول دین‌داری کارهای ارزنده‌ای انجام داده‌اند.

روش

این پژوهش از نوع کیفی با خصوصیت پیدایشی است؛ به این معنا که در حین جمع‌آوری اطلاعات، هم‌زمان تجزیه و تحلیل داده‌ها نیز انجام گرفته است. روش اصلی جمع‌آوری داده، مصاحبه نیمه‌سازمان‌یافته بوده و در کنار آن از سندکاوی نیز استفاده شده است. رویکرد مورد نظر در این اثر، رویکرد تفسیری ـ تجریدی است که به بالاترین سطح تأویل و انتزاع نیاز دارد [Maykut and p. Morehouse, 1994]. نمونه‌ها در این پژوهش به‌صورت هدفمند انتخاب شدند. حجم نمونه 18 نفر متخصص در حوزه‌های علوم تربیتی، روان‌شناسی، علوم اسلامی و ادبیات کودک و مربی پیش‌دبستانی بوده است. در این پژوهش، تحلیل محتوا به روش مقایسه مستمر داده‌ها انجام شده است. همان‌گونه که گلازر و استراس (1996) درباره تحقیقات کیفی پیدایشی و روش مقایسه مستمر داده‌ها می‌گویند، در این روش اطلاعات به‌صورت مستمر در حال پیدایش‌اند و جمع‌آوری اطلاعات نیز، خود وابسته به فرضیه‌های در حال شکل‌گیری و به‌صورت مستمر است [13].

داده‌های حاصل از پژوهش

پس از انجام مصاحبه‌ها، مقایسه مستمر داده‌ها و یکی کردن مقوله‌ها و در نتیجه دسته‌بندی و جمع‌بندی آن‌ها صورت گرفت و یافته‌ها در هشت موضوع و هشت جدول گردآوری شد اما در این مقاله برای رعایت اختصار، 6 جدول به‌صورت خلاصه آورده می‌شود.

الف. اهداف تربیت دینی کودکان پیش‌دبستانی از نظر مصاحبه شوندگان

در جدول 1، جمع‌بندی اهداف تربیت دینی کودکان پیش‌دبستانی آورده شده است، که از بین این  اهداف، فراوانی کمّی شناخت مذهبی، پرورش عاطفی بیشتر است و با ملاحظه کیفی دین‌محوری، زمینه‌سازی و فطرت پررنگ‌تر مطرح شده‌اند.

ب. اصول تربیت دینی کودکان پیش‌دبستانی از نظر مصاحبه‌شوندگان

اصول مطرح شده توسط متخصصان، که در جدول 2 آمده است، متنوع و متعدد بودند. از میان آن‌ها اصل تناسب با ویژگی‌های کودک، اصل مهمی بود که محققان را بر آن داشت تا پرسش و تحقیق از ویژگی‌های شناختی و تحول دین‌داری در کودکان را جزء پرسش‌ها قرار دهند. از میان اصول، اصل دین‌محوری و زمینه‌سازی، از پایه‌های تربیت در این دوران محسوب می‌شدند. هر اقدامی در این دوره باید با تفکر زمینه‌سازی برای دوره‌های بعدی باشد. همچنین، دین نباید به‌عنوان یک امر حاشیه‌ای و تحمیلی در زندگی کودک باشد بلکه باید در متن زندگی او جاری باشد. همچنین اصول آزادی، تفکر، محبت، توجه به فطرت، تخیل و تذکر به عنوان اصول مهمی که معمولاً از آن‌ها  غفلت می‌شود اما اهمیت زیادی دارند، مطرح شدند. از آنجا که این تحقیق کیفی است، اهمیت مؤلفه‌ها با توجه به فراوانی مشخص نمی‌شود بلکه مهم، تحلیل کیفی است.

ج. روش‌های تربیت دینی کودکان پیش‌دبستانی از نظر مصاحبه‌شوندگان

در میان روش‌های تربیت دینی کودکان که در جدول 3 آمده است، روش زمینه‌سازی با ویژگی غیرمستقیم بودن، محوری‌ترین روش در تربیت دینی محسوب می‌شود و پس از آن، روش‌هایی چون مشاهده و ارائه الگوی مناسب، پرورش حواس، تخیل و تفکر، تقویت کنش‌های آزاد و روش‌های اکتشافی از مهم‌ترین و مورد تأکیدترین روش‌ها از نظر مصاحبه‌شوندگان بوده‌اند. روش ذکر و یادآوری از اشارات متفاوت یکی از متخصصان بود که تأکید آن بر فطرت پاک کودک و ضرورت پرهیز از آموزش‌های بیرونی و تکیه بر بیدارسازی تمایلات فطری مثبت اوست. در این دوره، بر استفاده مطلوب از حواس پنج‌گانه‌ تأکید می‌شود. همچنین، استفاده از آموزش به روش تلفیقی و در هم تنیدن موضوعات پیشنهاد می‌گردد.

د. محتوای تربیت دینی کودکان پیش‌دبستانی

پس از جمع‌بندی مؤلفه‌های مربوط به محتوای تربیت‌دینی کودکان این نتیجه حاصل شد که مؤلفه‌های به دست آمده را باید با دو عنوان «ویژگی‌های محتوا» ـ که در جدول 5 ـ و «موضوعات محتوا» ـ که در جدول 6 آمده است ـ مطرح کرد. از مهم‌ترین نکات در ویژگی‌های محتوا، کودکانه، هنری، تخیلی و متناسب بودن با رشد شناختی کودک است. مفاهیم همچنین باید به‌صورت در هم‌تنیده و پیمانه‌ای عرضه شوند. در ارتباط با موضوع محتوا متخصصان موارد بسیار متعددی را مطرح کردند که پس از بررسی و تحلیل، همه این مفاهیم ذیل چهار عنوان کلی تقسیم‌بندی شد که در جدول آمده و به جهت رعایت اختصار از ذکر موارد مصداقی صرف‌نظر شده است.

بحث و نتیجه‌گیری

مقایسه نتایج به دست آمده از پژوهش با کتاب «راهنمای برنامه و فعالیت‌های آموزشی و پرورشی دوره پیش‌دبستانی» نشان می‌دهد که تفاوت چندانی بین کتاب و نظرات متخصصان در بسیاری از مؤلفه‌ها دیده نمی‌شود اما در عین حال، تحلیل محققان این است که برنامه فعالیت پیش‌دبستانی با رویکرد تربیت دینی را بایستی با درنظر گرفتن آسیب‌های موجود و مشکلات یاد شده از سوی متخصصان مورد بازبینی و تجدید نظر قرار داد. این بررسی به ما نشان می‌دهد که آسیب‌ها و مشکلات موجود ناشی از مغفول ماندن و کم‌رنگ بودن اصولی است که گرچه به‌صورت مکتوب مورد توجه قرار گرفته‌اند، در عمل جایگاه درخشانی ندارند و تحت سیطره آموزش‌های دیگر، عملاً یا حذف شده و یا از بین رفته‌اند. با دسته‌بندی آسیب‌ها مشخص می‌شود که غفلت از اصول آزادی، فطرت، دین‌محوری، اعتدال و تخیل منشأ عمده آسیب‌ها در تربیت دوره کودکی و به‌ویژه تربیت دینی است. بنابراین، با توجه به این تحلیل و نتایج حاصل از مصاحبه‌ها باید الگویی ارائه نمود که یک محور مهم و مغفول در مرکزیت آن قرار گیرد و سپس، سایر موارد حول آن و با در نظر داشتن آن محوریت، در همان مسیر عمل کنند. در این الگو بایستی اهداف، اصول و روش‌های کلی با کمیت کمتر و عمق و کیفیت بیشتر عرضه شوند تا کثرت مفاهیم، ارزشمندی برخی از مفاهیم مرکزی را از بین نبرد.

بدین‌ترتیب، زمینه‌سازی برای رسیدن به قرب الهی به‌عنوان هدف نهایی در تربیت دینی در نظر گرفته شده است که برای دستیابی به آن در تربیت دوره کودکی، اهداف میانی و جزئی‌تری پیش روی متربّی قرار می‌گیرد. شکوفایی و بیداری فطرت الهی کودکان، در حکم هدفی میانی مطرح شده است که برای رسیدن به آن باید اهداف جزئی‌تری در نظر گرفته شود.

آنچه در تمامی اهداف این دوره مشترک است این نکته است که تمامی اهداف را به منظور زمینه‌سازی برای دوره‌های سنی بالاتر پیگیری می‌کنیم؛ هر چند که پیگیری برخی از آن‌ها در همین دوران نیز نتایجی قابل مشاهده دارد اما نگاه زمینه‌ساز به این دوره باعث می‌شود که از فشار، عجله، انتظار بیجا و ناامیدی از تربیت دینی پیشگیری شود.

متناسب با این نگاه، در این دوره سنی به دنبال زمینه‌سازی برای افزایش تمایل به زندگی دین‌محور در دوران بزرگسالی هستیم و اهداف جزئی منتخب در این رده را در ابعاد مختلف وجودی کودک پی می‌گیریم؛ چرا که زندگی دینی را محدود به انجام دادن شرعیات نمی‌دانیم و به دنبال زمینه‌سازی برای تربیت شناختی، تربیت حس و عاطفه دینی، تربیت اخلاقی، تربیت رفتاری و تربیت هنری یا تقویت حس زیباشناختی کودک هستیم.

متناسب با اهداف مطرح شده، اصل محوری در تربیت دینی کودکان در این الگو، اصل دین‌یابی و کشف دین درونی است؛ یعنی جوشش از درون و ایجاد زمینه برای کشف فطرت پاک و تمایلات دینی درون کودکان و سایر اصول حول این محور که عبارت‌اند از اصل آزادی: رهایی کودک، پرهیز از اجبار و در نظر گرفتن تمایلات درون او؛ اصل تخیل: پرورش خیال کودک و همراهی با او در دنیای فانتزی مورد علاقه‌‌اش؛ اصل اثرپذیری و اثرگذاری: در نظر داشتن مشاهده‌گری کودک و دریافت‌های او از محیط و پاک نگه ‌داشتن محیط کودک از آسیب‌ها تا حد ممکن و تقویت او برای اثرگذاری بر محیط خود؛ اصل تجربه دینی فردی: یعنی کمک به کودک و ایجاد زمینه برای او در مسیر تجربه کردن و درگیر شدن با موضوعات مختلف دینی که در حیطه شناخت، اخلاق، رفتار و حس و عاطفه تعریف می‌شود. این اصل در تقابل با ارائه اطلاعات و محصور کردن کودک در اطلاعات بیرونی است که قدرت تجربه و درک مستقیم را از وی می‌گیرد؛ اصل عشق‌ورزی: به این معنا که طی کردن مسیر تربیتی در جهت افزایش تمایلات دینی کودک و حرکت او در مسیر الهی، توأم با عشق و محبت باشد.

از آنجا که هر آنچه از کودکی در ذهن افراد جای بگیرد ماندگاری طولانی‌تری دارد، بدون شک در نظر داشتن اصل محبت در این دوران، به‌ویژه هنگام ارائه آموزش‌های دینی و اخلاقی، به شکل‌گیری حسی مثبت در کودک و ماندگاری آن تا بزرگسالی بسیار کمک می‌کند؛ همان‌طور که نبود محبت و فشار و اجبار می‌تواند کودک را از دین، گریزان کند.

اصل تفکر: به معنی پرورش تفکرکودکان و زمینه‌سازی برای شکل‌گیری شناخت در مرحله انتزاعی ذهن در دوره‌های بعدی است، و آخرین اصل، اصل اعتدال: پرهیز از افراط و تفریط در به‌کارگیری همه اصول ذکر شده و تمامی روش‌های پیشنهادی است. تمامی روش‌های پیشنهادی در این الگو نیز مبتنی بر اهداف و اصول ارائه شده است.

روش‌های زمینه‌ساز در مرکز قرار دارند. سایر روش‌های پیشنهادی، همان‌گونه که در شکل 1 ذکر شده‌اند، عبارت‌اند از روش الگودهی، روش ذکر و یادآوری، روش اکتشافی، روش محبت‌ورزی، روش پرورش تخیل، روش تقویت کنش‌های آزاد، روش پرورش حواس پنج‌گانه و روش تلفیقی. محتوای پیشنهادی این پژوهش نیز باید دربردارنده همه اصول و در جهت دستیابی به اهداف مطرح شده باشد.

در همین راستا بهترین محتوا برای این دوره از نظر محققان ادبیات دینی کودکان است که ویژگی‌های خیال‌پروری، بیان هنرمندانه، واداشتن به تفکر، عشق‌ورزی، زیبایی‌شناسی و جاذبه و دافعه را داشته باشد. در حیطه اخلاقیات، عبادات، آداب و دانش و اعتقادات باشد که البته در این رده سنی اولویت با اخلاقیات و آموزش آداب است و در زمینه دانش و عبادات از جمله آموزش قرآن و آداب نماز بیشترین تلاش باید در جهت ایجاد انس و علاقه با توأم نمودن با لذت و عشق‌ورزی باشد. این محتوا باید دربرگیرنده همه وجوه ارتباط کودک، یعنی رابطه‌ با خود، خداوند، جهان هستی و انسان‌های دیگر باشد. از آنجا که بحث روش‌ها و محتوا بسیار گسترده است و در این نوشتار فرصت ارائه مفصل‌تر آن نیست، به ارائه نتایج تحقیق در شکل شماره 1 که الگوی تربیت دینی کودکان پیش‌دبستانی حاصل از این کار پژوهشی است، اکتفا می‌شود.

پی‌نوشت

1. این مقاله حاصل فعالیت پژوهشی مؤلفان است و علاقه‌مندان برای مطالعه بیشتر می‌توانند به کتاب تربیت دینی کودکان، نشر آوای نور، مراجعه کنند.

منابع

1. حسینی‌زاده، سیدعلی. (1384). تربیت فرزند، سیره تربیتی پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع)، ج 1، قم: نشر پژوهشکده حوزه و دانشگاه.

2. باهنر، ناصر. (1388). تعلیم‌وتربیت و دنیای ناشناخته دینی کودکان. مجموعه مقالات همایش تربیت دینی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، صفحات 779 ـ 751.

3. ابن‌سینا، حسین‌ابن عبدالله. (1319). تدبیر منزل، ترجمه و نگارش محمد نجمی زنجانی. تهران: انتشارات ابن‌سینا.

4. خواجه نصیرالدین طوسی، محمدبن محمد. (1360). اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علی‌رضا حیدری، تهران: خوارزمی.

5. مطهری، مرتضی. (1374). فطرت، تهران: صدرا.

6. جوادی آملی، عبدالله. (1387). فطرت در قرآن. قم: مرکز نشر اسرا.

7. عطاران، محمد. (1368). آراء مربیان بزرگ مسلمان درباره تربیت کودک. تهران: نشر سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی.

8. یوسفیان، نعمت‌لله. (1386). تربیت دینی فرزندان. پژوهشکده تحقیقات اسلامی، قم: نشر زمزم هدایت.

9. کریمی، عبدالعظیم. (1374). رویکردی نمادین به تربیت دینی با تأکید بر روش‌های اکتشافی، تهران: قدیانی.

10. شمشیری، بابک. (1385). تعلیم‌وتربیت از منظر عشق و عرفان. تهران: طهور.

11. باقری، خسرو. (1385). نگاهی دوباره به تعلیم‌وتربیت اسلامی. تهران: انتشارات مدرسه.

12. دادستان، پریرخ. (1381). دین و تحول شناخت، مجله علوم روان‌شناختی، دوره اول، ش 2.

13. خیر، محمد و البرزی، شهلا. (1386). چگونگی سرآمد شدن: بررسی موانع و فرصت‌های زندگی زنان سرآمد دانشگاهی با رویکرد نظریه پدیدار شده از تجربه، شیراز: انتشارات نوید، شیراز.

14. گروه پیش‌دبستانی دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی. (1388). راهنمای برنامه و فعالیت‌های آموزشی و پرورشی دوره پیش‌دبستانی، تهران: مدرسه.

15. Goldman, R. G. Religious Thinking from childhood to Adolescence, Rutledge and Keg an Paul, London, 1964.

16. Harms, E, The development of religious experience in children, American Journal of Sociology, 50, 11)Ehe origins of Religion in the child,Review of Religions Research, 1944, (P.35-42)

17. Raymond, F. Paloutzian (1996). Invitation to the Psychology of Religion.

18. Long, Daine & Elkind, David & Spilka, Bernard, “The childs conception of Prayer”. Journal For The Scientific Of Religion, 1963.

19. Cavallatti, Sofia, The religious Potential of the child, Liturgy training publication, Chicago, 1992.

20. Maykut, P. And Morehouse , R. Beginning Qualitive Research Philosophic and practical Guide, London-Washinton , D.C: falmer Press, (1994).