آموزش محیط زیست در کتاب ‌های علوم تجربی دوره اول ابتدایی

مقدمه

واژه محیط زیست (environment)  از کلمه لاتین Environia به معنای احاطه، گرفته شده و به دو محیط زنده و غیرزنده اشاره دارد. محیط زیست به هر چیزی که بلاواسطه یک شیء را احاطه می‌کند و تأثیر مستقیمی روی آن می‌گذارد، گفته می‌شود. لذا کلمه محیط زیست به معنای محیطی است که موجودات زنده در آن زندگی می‌کنند. به عبارتی محیط زیست به محیطی گفته می‌شود که اطراف موجودات زنده را از همه سو احاطه کرده ‌است و بر زندگی آن‌ها تأثیرگذار است. این محیط شامل هواکره، آب‌کره، زیست‌کره و جامد‌کره[1] می‌باشد که اجزای اصلی آن‌ها خاک، آب، هوا، موجودات زنده و انرژی خورشیدی است. محیط زیست تمام منابع برای یک زندگی راحت را برای ما و سایر موجودات زنده فراهم می‌نماید.

محیط زیست را می‌توان با در نظر داشتن زنده، غیرزنده و کوچک و بزرگ به چهار بخش تقسیم نمود. محیط زیست کوچک محیطی است که بلافاصله موجود زنده را احاطه می‌کند. محیط زیست بزرگ به تمام شرایط فیزیکی و زیستی که خارج از موجود زنده قرار دارد گفته می‌شود. محیط فیزیکی کلیه عوامل غیرزنده نظیر دما، نور، بارش باران، خاک، مواد معدنی و غیره را در بر دارد که شامل هواکره، جامدکره، و آب‌کره می‌گردد، و محیط زنده شامل تمام عوامل حیاتی و اشکال گوناگون موجودات زنده نظیر گیاهان، حیوانات، و ریزاندامگان‌ها[2] می‌باشد (موندال، 2018).

محیط زیست انسانی به آن چیزها یا عواملی اشاره دارد که متمایز از ما هستند و زندگی یا فعالیت‌های ما را تحت تاثیر قرار می‌دهند. بنابر‌این محیط زیست انسانی شامل عوامل طبیعی، مصنوعی، اجتماعی، زیستی و روانی می‌باشد.

آموزش محیط زیست فرآیندی است که به افراد اجازه می‌دهد تا موضوعات زیست‌محیطی، بکارگیری حل مسئله، و اقدام برای بهبود محیط زیست را کاوش نمایند. در نتیجه این آموزش‌ها، افراد درکی عمیق‌تر از موضوعات محیط زیست کسب می‌نمایند و واجد مهارت‌هایی برای تصمیم‌گیری‌های آگاهانه و مسئولانه در قبال محیط زیست می‌گردند (2018، USEPA). آموزش محیط زیست این امکان را ایجاد می‌نماید که مردم از جهان پیرامون خود درک بهتری پیدا کنند و بدانند چگونه باید از آن محافظت و مراقبت کنند به گونه‌ای که جهان مکان بهتری برای زندگی گردد. انجمن محیط زیست آمریکای شمالی هدف از آموزش محیط زیست را توسعه جمعیت جهان در جهت افزایش آگاهی نسبت به محیط زیست و در عین حال نگرانی نسبت به مشکلات مرتبط با آن می‌‌داند و اینکه هر کس که دانش‌ها، مهارت‌ها، نگرش‌ها، انگیزه‌ها، و تعهداتی دارد آن را به صورت فردی یا جمعی در جهت حل مسائل جاری و جلوگیری از ایجاد مسائل جدید در محیط زیست به‌کار گیرد (2017، NAAEE5).

آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده امریکا[3] مؤلفه‌های آموزش محیط زیست را به پنج مؤلفه آگاهی و حساسیت در مورد محیط زیست و چالش‌های زیست‌محیطی، 2. دانش و درک محیط زیست و چالش‌های زیست‌محیطی، 3. نگرش‌ در مورد نگرانی‌ها برای محیط زیست و انگیزه برای بهبود و ابقاء کیفیت محیط زیست،4. مهارت‌ برای تعیین و کمک به رفع چا‌لش‌های زیست‌محیطی، و بالاخره، 5. شرکت در فعالیت‌هایی که منجر به حل چالش‌های زیست‌محیطی می‌گردد، دسته‌بندی نموده است (2018، USEPA). مؤلفه سوم یعنی نگرانی‌ها برای محیط زیست نیز شامل مواردی همچون کیفیت آب، کیفیت هوا، کیفیت غذا، مدیریت زمین و سازه‌های قابل سکونت می‌باشد (2018، NZIEH).

پژوهشی که بر روی کتاب‌های درسی علوم چهارم و پنجم ابتدایی در مورد محیط زیست انجام شده است، نشان می‌دهد که در این دو کتاب در مجموع 1233 مفهوم مرتبط با آموزش مسائل زیست‌محیطی اعم از متن‌های نوشتاری و تصویری است (علوی، 1389). در پژوهشی دیگر نیز کتاب‌های دوره ابتدایی (اول تا پنجم ابتدایی) از منظر تطابق با استانداردهای آموزش محیط زیست ویسکانسین مورد بررسی قرار گرفته و معلوم شده که در توجه به آموزش محیط زیست در متن نوشتاری کتاب‌های علوم تجربی به ترتیب پایه‌های پنجم، چهارم، سوم، دوم و اول ابتدایی اولویت داشته‌اند ولی در متن تصویری به ترتیب اولویت با پایه‌های سوم، اول، چهارم، پنجم و اول بوده است (ماشالهی، 1390).

محیط زیست یکی از موضوعاتی است که باید از اوان کودکی آموزش داده شود و آموزش رسمی آن از ورود کودک به مدرسه آغاز ‌گردد. برنامه درسی علوم تجربی یکی از برنامه‌های درسی است که می‌تواند ارتباط بسیار زیادی با آموزش محیط زیست داشته باشد. از این‌رو در پژوهش حاضر محتوای کتاب‌های درسی علوم تجربی دوره اول ابتدایی، به‌عنوان یکی از بخش‌های مهم برنامه درسی دوره اول ابتدایی به منظور بررسی مقوله‌های مرتبط با آموزش محیط زیست بررسی شده است و سپس این آموزش‌ها در سه پایه اول، دوم و سوم ابتدایی 1395 مورد مقایسه قرار گرفته‌اند.

هدف و سؤالات پژوهش

هدف اصلی از این پژوهش بررسی کتاب‌های درسی علوم تجربی از منظر آموزش محیط زیست و استخراج مقوله‌های زیست‌محیطی موجود در کتاب‌های درسی علوم تجربی دوره اول ابتدایی و مقایسه آموزش‌ محیط زیست در پایه‌های اول، دوم و سوم ابتدایی بوده است. بر این اساس پرسش‌های پژوهش به شرح زیر می‌باشند.

• آموزش محیط زیست در کتاب‌های درسی علوم تجربی دوره اول ابتدایی در برگیرنده چه مؤلفه‌هایی است؟

• مقایسه‌‌‌ مؤلفه‌های استخراج شده از تحلیل محتوای متنی در این سه پایه بیانگر چه نکاتی هستند؟

روش پژوهش

این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده و در آن محتوای متنی کتاب‌های درسی علوم تجربی دوره‌ اول ابتدایی شامل پایه‌های اول، دوم و سوم به روش کیفی مورد بررسی قرار گرفته است. جامعه آماری تحقیق کتاب‌های علوم تجربی اول، دوم و سوم دوره ابتدایی و حجم نمونه دقیقا معادل با جامعه آماری بوده است.

یافته‌های پژوهش

در این بخش محتوای متنی کتاب‌های درسی علوم تجربی پایه‌های اول تا سوم ابتدایی مورد تحلیل متن به روش کیفی قرار گرفت و طی فرآیند تحلیل کیفی متن، هر بخش از متن اعم از متن نوشتاری و تصویری که به صورت (ضمنی و صریح) با محیط زیست و آموزش‌های زیست‌محیطی مرتبط بوده است ابتدا کدگذاری باز گردید و سپس کدهای باز براساس قرابت و ارتباط در طبقه‌بندی‌هایی قرار گرفت و به هر طبقه یک کد محوری اختصاص داده شد. سپس، طی فرآیند خلاصه‌سازی کدهای محوری، مؤلفه‌های آموزش محیط زیست در کتاب‌های مورد بررسی استخراج گردید. در بخش بعدی، با خلاصه‌سازی کدهای محوری به‌دست آمده از کتاب‌های علوم تجربی هر پایه، مؤلفه‌های آموزش محیط زیست با توجه به زمینه ذکر شده در مقدمه، از متن نوشتاری و تصویری کتاب‌های علوم تجربی دوره اول ابتدایی، به شرح زیر استخراج شدند.

ایجاد آگاهی و حساسیت در مورد محیط زیست،

ایجاد و بهبود دانش و درک در مورد محیط زیست و درک آن،

طرح نگرانی‌هایی در مورد حفظ محیط زیست و ترغیب دانش‌آموزان برای بهبود و حفظ کیفیت آن،

ایجاد مهارت‌ برای تعیین چالش‌های زیست‌محیطی و کمک به رفع آن‌ها،

ترغیب دانش‌آموزان به شرکت در فعالیت‌های مرتبط با حل چالش‌های زیست‌محیطی.

یافته‌های حاصل برای هر کدام از پایه‌های اول تا سوم ابتدایی به شرح جدول‌های 2 تا 4 می‌باشد.

بحث و نتیجه‌گیری

با جمع‌بندی یافته‌های نهایی از جدول‌های 2 تا 3 ، نتایچ به شرح مندرج در جدول 4 و توضیحات ذیل آن‌ها خواهد بود.

1. در کتاب‌‌های علوم تجربی پایه‌‍های اول تا سوم ابتدایی در مجموع آیتم‌های مرتبط با آموزش محیط زیست 722 مورد بوده‌اند که بخش متن نوشتاری 327 و بخش متن تصویری 395 مورد را به خود اختصاص داده‌اند،  نتیجه فوق بیانگر این حقیقت است که در دوره اول ابتدایی، محتوای مرتبط با آموزش محیط زیست از فراوانی بالایی برخوردار بوده است؛ و نتیجه بسیار مهم دیگر این است که فراوانی  متن‌های تصویری بیشتر از متن‌های نوشتاری بوده که خود بیانگر این است که استفاده از متون تصویری می‌تواند نقش و جاذبه بالاتری در مقایسه با متون نوشتاری در فرآیند یادگیری این مقطع سنی داشته باشد.

2. استفاده از متون تصویری در هر کدام از پایه‌ها بیانگر این است که در پایه اول ابتدایی 61 %، پایه دوم  49%، و  پایه سوم 52%، موارد مرتبط با آموزش محیط زیست مربوط به متون تصویری بوده است و نشان‌دهنده توجه بالاتر به متون تصویری در پایه اول ابتدایی در مقایسه با پایه‌های دوم و سوم ابتدایی است. این موضوع می‌تواند منعکس‌کننده توجه مؤلفان به یادگیرندگان پایه اول به‌عنوان افرادی که در آستانه کسب سواد خواندن هستند، باشد.

3. در پایه اول ابتدایی بیشترین فراوانی مربوط به مؤلفه ایجاد و بهبود دانش و درک در مورد محیط زیست و درک آن و کمترین فراوانی متعلق به مؤلفه ترغیب دانش‌آموزان به شرکت در فعالیت‌های مرتبط با حل چالش‌های زیست‌محیطی بوده است، این روند در پایه دوم ابتدایی نیز همین گونه است. در این دو پایه مؤلفه‌ای که از نظر فراوانی در رتبه دوم واقع شده است مؤلفه «طرح نگرانی‌های مرتبط با محیط زیست و ترغیب دانش‌آموزان برای بهبود و حفظ کیفیت آن» بوده است که اختلاف فراوانی بین این دو مؤلفه در پایه دوم، در مقایسه با پایه اول، کمتر شده است. به عبارتی توجه به این مؤلفه در پایه دوم در مقایسه با پایه اول بالاتر بوده است به گونه‌ای که این توجه در پایه سوم آن‌قدر بالاتر بوده است که مؤلفه طرح نگرانی‌های مرتبط با محیط زیست و ترغیب دانش‌آموزان برای بهبود و حفظ کیفیت آن از منظر فراوانی در رتبه اول قرار گرفته است در صورتی که مؤلفه ترغیب دانش‌آموزان به شرکت در فعالیت‌های مرتبط با حل چالش‌های زیست‌محیطی، همچنان در مقام آخر دیده می‌شود.

4. استفاده از تصاویر بسیار زیبا، واضح و واقعی از محیط زیست می‌تواند به‌عنوان یکی از نقاط قوت محتوای کتاب‌های درسی علوم تجربی دوره اول ابتدایی نتیجه‌گیری گردد.

5. در مؤلفه طرح نگرانی‌های مرتبط با محیط زیست و ترغیب دانش‌آموزان برای بهبود و حفظ کیفیت آن، که شامل مواردی همچون کیفیت آب، کیفیت هوا، کیفیت غذا، مدیریت زمین و سازه‌های قابل سکونت بوده است، محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه دوم به اکثر موارد از جمله کیفیت آب، هوا، غذا، مدیریت زمین به خوبی توجه داشته است و این موارد با شفافیت کامل برای دانش‌آموزان طرح شده است. سپس کتاب علوم تجربی پایه اول ابتدایی در مواردی چون کیفیت آب، هوا، غذا، و سازه‌های قابل سکونت در رتبه دوم قرار داشته و کتاب علوم تجربی پایه سوم که به دو مورد یعنی کیفیت آب به تفصیل و کیفیت غذا پرداخته است در مقام سوم جای داشته است.  

6. به‌عنوان یکی از نتایج به‌دست آمده از این پژوهش می‌توان به عدم توجه کافی به دو مؤلفه بسیار مهم  ایجاد مهارت‌ برای تعیین چالش‌های زیست‌محیطی و کمک به رفع آن‌ها، و ترغیب دانش‌آموزان به شرکت در فعالیت‌های مرتبط با حل چالش‌های زیست‌محیطی، به‌عنوان نقاط ضعف محتوای کتاب‌های درسی علوم تجربی دوره اول ابتدایی اشاره نمود که می‌تواند توجه مؤلفان درسی را برای رفع این کاستی به خود جلب نماید.

در مجموع، نتایج به‌دست آمده از این پژوهش، با توجه به اینکه بررسی در محتوای کتاب‌های درسی علوم تجربی (پس از تغییر نظام آموزشی) انجام شده، گویای این است که توجه به آموزش محیط زیست در محتوای کتاب‌های درسی علوم تجربی دوره اول ابتدایی به خوبی صورت گرفته است که از میان تمام مؤلفه‌ها، به مؤلفه ایجاد حساسیت، آگاهی از محیط زیست و نگرانی‌های مرتبط با این موضوع بسیار خوب پرداخته شده است.  ولی از سویی دیگر به موارد بسیار مهم‌تری چون ترغیب دانش‌آموزان در عمل، (اگر چه در قالب یک سؤال یا یک فعالیت کوچک که مشخص نیست در مرحله اجرا تا چه حد به آن توجه می‌گردد)، به صورت بسیار محدود توجه شده است. به عبارتی ایجاد و تقویت تفکر خلاق و انتقادی برای علت‌یابی چالش‌ها و مسائل زیست‌محیطی موجود در مدرسه، خانه، کوچه، خیابان و محل زندگی، ارائه راه حل و مشارکت دادن دانش‌آموزان در فعالیت‌هایی که منجر به حل موارد فوق بوده است، کمتر مورد توجه قرار گرفته است در حالی که این موارد شایسته توجه بسیار بیشتر از این می‌باشد. به عبارتی عدم توجه کافی به موارد مذکور از نقاط ضعف آموزش‌های زیست‌محیطی در محتوای کتاب‌های مورد بررسی محسوب می‌گردد که می‌تواند توجه مؤلفان کتاب‌های درسی علوم تجربی دوره اول ابتدایی را برای تقویت این مؤلفه‌ها به خود معطوف نماید.

منابع

1. علوی، مهتاب، 1389، تحلیل محتوای کتاب‌های درسی علوم چهارم و پنجم ابتدایی در سال تحصیلی 89-88 در ارتباط با محیط زیست و حفاظت از آن و ارائه راهکارهای مناسب برای برنامه‌ریزان درسی در این زمینه، دانشکده علوم تربیت، دانشگاه علامه طباطبایی.

2. کتاب علوم تجربی اول دبستان، 1395، کد 4، چاپ ششم، تهران: اداره کلّ نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی.

3. کتاب علوم تجربی دوم دبستان، 1395، کد 7، چاپ پنجم، تهران: اداره کلّ نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی

4. کتاب علوم تجربی سوم دبستان، 1395، کد 11، چاپ چهارم، تهران: اداره کلّ نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی.

5. ماشاالهی، زهرا،1390، انطباق کتاب‌های علوم دوره ابتدایی با معیارهای آموزش محیط زیست (براساس استانداردهای ویسکانسین). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم تربیتی، دانشگاه فردوسی مشهد.