الگوی ارزشیابی
کرکپاتریک
جیم کرکپاتریک
در سال 1959 برای ارزشیابی‌های آموزشی، به‌ویژه ارزشیابی برنامه‌های کارورزی، یک الگوی چهارسطحی مبتنی
بر رویکرد هدف‌مدار ارائه کرد. تعریف
کرکپاتریک از ارزشیابی، فرایند تعیین اثربخشی هر برنامه آموزشی اعم از برنامه‌های کلان و برنامه‌های خرد در سطح کلاس درس است. الگوی او
ساده، جامع و قابل اعمال در موقعیت‌های گوناگون است. از همین‌رو، بسیاری از ارزشیابان آموزشی الگوی
او را ملاک ارزیابی‌ها قرار می‌دهند. در رویکرد هدف‌مدار یا به عبارتی نتیجه‌مدار، نتایج و پیامدهای حاصل از برنامه
در ارزشیابی بررسی می‌شود و بر آن مبنا تصمیمات
آموزشی اتخاذ می‌شود. فرایند ارزشیابی
کرکپاتریک در چهار سطح شکل می‌گیرد:
1. واکنش
واکنش1 عبارت
از عکس‌العملی است که یادگیرندگان
نسبت به کلیه مؤلفه‌های دخیل در اجرای هر برنامه
آموزشی از خود نشان می‌دهند. چگونگی احساس دانش‌آموزان در هر رده، در مورد چگونگی اجرای
برنامه آموزش، میزان رضایت‌مندی آن‌ها از مشارکت در برنامه یادگیری را نشان
می‌دهد. به دست آوردن پاسخ‌های درست و واقعی از میزان رضایت
یادگیرندگان از مواد آموزشی، رسانه‌های به کار گرفته شده، روش‌های آموزش، جو و شرایط کلاس و محل
آموزش، تمرین‌ها، فعالیت‌ها و تجربه‌های آموزشی، تکالیف و... بسیار مهم و
اساسی است.
ابزار گردآوری
اطلاعات در این مرحله پرسش‌نامه‌ای است که باید به دقت تهیه و تنظیم شود
و با دقت نیز به اجرا درآید. نتایج نیز باید
به صورت عینی و به دور از اعمال نظرهای ذهنی استخراج شوند و مورد تجزیه و تحلیل و
نتیجه‌گیری قرار گیرند. توصیه
کرکپاتریک این است که پاسخ‌دهندگان باید با پیام‌های اطمینان‌بخش درباره محرمانه ماندن پاسخ‌ها و ناشناخته ماندن نامشان، به ارائه
پاسخ‌های منطبق با واقعیت ترغیب
شوند.
2. دانش
یادگیری
ارزشیابی در
سطح دانش2 در پی آن است که میزان یادگیری (نسبت به
هدف‌های آموزش) در سطوح دانشی،
بینشی و نگرشی مشخص شود و مهارت‌های کسب شده شناسایی شوند.
ابزاری که او برای سنجش و گردآوری اطلاعات در این سطح پیشنهاد می‌کند، تعدادی پیش آزمون و پس آزمون است.
به اعتقاد کرکپاتریک، چنانچه آزمون‌های تعیین شده روایی3 و
پایایی4 قابل قبول داشته باشند، اثربخشی آموزش را می‌توان با مقایسه نتایج پیش و پس آزمون
مشخص کرد.
3. رفتار
در سطح 3،
ارزشیاب بر آن است که چگونگی تغییرات رفتار5 یادگیرندگان را بررسی کند. بدون شک
این بخش از ارزشیابی در طول زمان، به هنگام قرار گرفتن یادگیرنده در موقعیتی مقتضی
قابل بررسی و سنجش است. این سطح نسبت به سطوح قبلی چالش برانگیز است، زیرا مشارکت‌کنندگان در آموزش باید فرصتی را برای
تغییر رفتار در اختیار داشته باشند. به علاوه، امکان و جو مناسب برای تغییر رفتار
باید در اختیار آن‌ها قرار گیرد.
4. نتایج
در سطح 4،
نتایج آموزش نسبت به تحقق هدف‌های مستقیم آن مورد توجه
ارزشیاب است. ابزارهای اندازه‌گیری نتایج باید متناسب با
موضوع و محتوای مورد آموزش و یادگیری تهیه شوند. به عبارت دیگر، ابزارهای سنجش در
این سطح باید از روایی لازم برخوردار باشند.
از آن‌جا که براساس برخی نظرهای ارائه شده
درباره این الگو، دو سطح اول ارزشیابی در داخل محیط آموزشی قابل اعمال هستند و دو
سطح پایانی، به طور معمول، باید در محیط کار اندازه‌گیری شوند، به نظر می‌رسد این الگو در نهادها و شرکت‌های بزرگ تجاری کارایی دارد و در سطح
مدارس و کلاس درس موضوعیت نمی‌یابد، اما با نگاهی ژرف‌تر می‌توان چنین برداشت کرد که معلم با اعمال
ارزشیابی‌های مستمر، مطابق با این
الگو در طول دوره آموزش، می‌تواند از دو سطح اول
ارزشیابی این الگو بهره بگیرد و در پایان دوره و همچنین در ابتدای دوره آموزش
پیوسته در ترم یا سال بعد، دو سطح دیگر را به کار گیرد.
جمع‌بندی
ارزشیابی علمی
و دقیق از برنامه‌های آموزشی در سطوح خرد و
کلان تضمینی بر اطلاع از میزان کارامدی آن برنامه‌هاست. آگاهی از نقاط قوت برنامه‌های آموزشی اجرا شده، به منظور حفظ و
تقویت آن‌ها و آگاهی از نقاط ضعف، به
منظور ضرورت رفع کاستی‌ها، نقایص و محدودیت‌ها، در هر برنامه اجرایی ضروری است.
ارزشیابی جزئی جداناپذیر از هر گونه برنامه‌ریزی
است. ارزشیابی فرایندی منظم است برای گردآوری اطلاعات، مستندات و یافته‌هایی که نیاز اولیه هر گونه تصمیم‌گیری آموزشی هستند. ارزشیابی فراهم
کننده بازخورد برای مجریان، به منظور ارتقای کیفیت یاددهی - یادگیری است. ارزشیابی‌های آموزشی بر مبنای رویکردهای متفاوت،
الگوی‌های متفاوتی را پی می‌گیرند. الگوی کرکپاتریک بر مبنای رویکرد
هدف‌مدار شکل گرفته و ارزشیابی
را در چهار سطح الگودهی کرده است. سطوح چهارگانه واکنش، دانش، رفتار و نتایج یا
پیامدها در این مقاله معرفی و تشریح شدند. این الگوی چهارسطحی الگویی ساده، جامع و
قابل اعمال در محیط‌های گوناگون است؛ الگویی
کامل که در ارزشیابی‌های راستین آموزشی باید ملاک
عمل قرار گیرد تا با اطمینان بتوان گفت ارزشیابی آموزشی صورت گرفته است. بر مبنای
این الگو، بسیاری از ارزشیابی‌هایی که در سطح مدارس و کلاس‌های درس صورت می‌گیرند ناقص هستند و باید با ارزشیابی‌های دوره‌ای در طول زمان کامل شوند تا بتوانند
تغییر رفتار را به خوبی بسنجند و به نتایج واقعی آموزش‌ها دست یابند.
پی‌نوشت‌ها
1. reaction
2. Knowledge
3. Validity
4. reliability
5. behavior
6. results
منابع
1. Kirkpatrick, D, Techniques for
Evaluation Training programs, Journal of American Society for Training &
Development, retrived Jan. 25, 2018.
2.
Kirkpatrick, Evaluation, Training Magazine network, Jan. 11, 2018.