چارچوب نظری
این تحقیق به شیـوه توصیفی- تحلیلی صورت
گرفته و در آن بر اساس کتب، اسناد و مدارک موجود به شناخت مینای خانه‌بندی پرداخته شده است. داده‌های اولیه آن به‌صورت کتابخانه‌ای عمدتاً از کتاب‌های تاریخ هنر، فلز و مینای خانه‌بندی گردآوری و سپس به‌صورت توصیفی بررسی شده و در نهایت از
طریق مصاحبه مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفته است. هدف
از این پژوهش، شناخت مینای خانه‌بندی و روند ساخت و تولید آن
در جامعه معاصر است. بر اساس تحقیقات انجام‌شده،
هنرمندان نادری در این زمینه در حال فعالیت‌اند
و این نشان‌دهنده کم فروغ بودن این هنر
اصیل است.
تعریف مینا
«مینا نوعی لعاب شیشه‌ای شفاف و حاجب ماوراء است که بیشتر به
رنگ شیشه کبود وجود دارد و به‌عنوان لعاب تزیینی در شیشه‌گری، فلزکاری، سفالگری و غیره به کار می‌رود» (ریاضی، 1375: 206).
تکنیک های ساخت مینا
مینا دارای تکنیک‌های مختلفی است و با ترکیبات رنگی مختلف
ساخته می‌شود: مینای خانه‌بندی، مینای نقاشی، مینای مرصع، مینای
شکری و مینای برجسته.
خاستگاه مینای خانه بندی معاصر در ایران
شاید آخرین استادکار مینای خانه‌بندی در اواخر دوران محمدشاه قاجار،
آقاعلی فرزند آقا باقر نقاش‌باشی باشد که هم‌ردیف پدرش بود (فیض‌اللهی، 1390: 31). پس از جنگ جهانی دوم،
یک معمار آلمانی به نام ماکس اتو شونمان که برای پی‌ریزی کارخانه‌های صنعتی اصفهان در دوران پهلوی اول به
ایران آمده بود (کیانی، 1383: 145)، و هنرمندی به نام ووستن مقداری مواد اولیه
میناسازی را نیز با خود به ایران آورند. ووستن خودش ظروف مینایی را تهیه می‌کرد و نقاشی آن را به هنرمندان اصفهانی
سفارش می‌داد، ولی خود شخصاً مراحل
کار را انجام می‌داد. شونمان در سال 1911 م.
مدیریت مؤسسه فرش پتاگ را به عهده گرفت (باست، 1377: 101). شرکت پتاگ- شرکت سهامی
فرش ایران- که مرکز آن در برلین بود و شعبه‌هایی
در استانبول، تبریز، سلطان‌آباد (اراک)، همدان، کرمان،
مشهد و تبریز و همچنین، در آمریکا و کشورهای اروپایی داشت. شعبه تبریز این شرکت
دارای صنایع رنگ‌رزی و نساجی بود. پشم مورد
نیاز در همان کارخانه رنگ و بافته می‌شد
و به خارج صادر می‌گشت. آلمان با ایجاد این
مؤسسه می‌توانست مستقیماً به تولید و
فروش فرش بپردازد. با پولی که در این کارگاه‌ها سرمایه‌گذاری می‌شد، این شرکت می‌توانست سرمایه خود را بهتر از شرکت‌های دیگر که کار آن‌ها صادرات و واردات بود، به کار گیرد
(ارباب، 1383: 51). از همکاران ووستن می‌توان
به حسن خان فرامرزی فولادی اشاره کرد که فن بوم‌کاری و آتش‌کاری را مخفیانه از ووستن فرا گرفت و به
شاگرد خود، شکرالله صنیع‌زاده، انتقال داد (فیض‌اللهی، 1390: 32).
فنون و روش‌های مینای خانه‌بندی معاصر:
مینای خانه‌بندی به سه روش انجام می‌شود: مینای خانه‌بندی (معمولی)، مینای خانه‌بندی حکاکی که به مینای حکاکی معروف
است، مینای خانه‌بندی گلابتونی که به‌اصطلاح، مینای گلابتونی نامیده می‌شود.
مینای خانه بندی
قدیمی‌ترین
تکنیک مورد استفاده در تاریخ مینا که به آن اشاره شده است، تکنیک خانه‌خانه، حفره‌ای، حجره‌ای یا خانه‌بندی است. در این روش، سیم‌های نازک برنجی را نورد می‌کنند، تا کمی پهن شود و مفتول‌ها را بر خطوط اصلی طرح قرار می‌دهند تا طرح به‌وسیله این مفتول‌ها خانه‌بندی شود. برای ثابت نگه داشتن سیم‌ها در محل خود به زمینه کار لحیم می‌زنند. در نتیجه، فضاهای جداگانه‌ای در طرح به وجود می‌آید، که داخل آن‌ها را با رنگ‌های مینای خانه‌بندی پر می‌کنند. بعد شیء مورد نظر را وارد کوره
مینای خانه‌بندی می‌کنند تا رنگ‌ها پخته شود. سیم‌ها بعد از حرارت دیدن در کوره سیاه می‌شوند که برای تمیز کردن آن‌ها سمباده نرم را روی بدنه مینا می‌کشند تا سیاهی‌ها پاک و رنگ‌های اضافی هم، هم‌سطح با سیم شود. بنابراین، تمام دورگیری‌هایی که به‌وسیله سیم انجام شده بود نمایان می‌گردد و شکل بسیار ظریف و زیبا نشان داده
می‌شود (شریف‌زاده، 1381: 36). در بعضی موارد برای
جلوگیری از سیاه شدن سیم‌های فلزی، قبل از حرارت
دادن، روی مینا را با یک لعاب بی‌رنگ می‌پوشانند و سپس آن را در کوره می‌پزند (یاوری، 1380: 74) (تصویر 1).
مینای حکاکی
مینای حکاکی یا شیاری را ایتالیایی‌ها از قرن یازدهم م. ابداع کردند. در
این روش مینای حکاکی به دو طریقه مثبت (کنده‌کاری طرح) و منفی (کنده‌کاری زمینه) ساخته می‌شود. در روش مثبت، طرح را با ابزارهای
حکاکی گود کرده و با رنگ‌های مینا پر می‌کنند. در روش منفی، زمینه کنده‌کاری می‌شود و با رنگ مینای خانه‌بندی مذاب پر می‌گردد. در این روش، نقش به‌صورت برجسته برجای می‌ماند. در شکل دیگری از همین روش، طرح با
چکش‌کاری برجسته و گودی‌های اطراف آن با مینا پر می‌شود (برونشتاین، 1387: 2999) (تصویر 2).
مینای گلابتونی
نوعی از مینای خانه‌بندی به نام مینای حجره‌ای گلابتونی6 است که ایتالیایی‌ها مبدع آن هم بوده‌اند. در این تکنیک، نوارهای سیمی را به
هم می‌تابانند و به شکل طناب درمی‌آورند. سپس داخل حفره‌های طناب را، که حاصل تاب خوردن آن است،
از مینا پر می‌کنند. به‌این‌ترتیب، کلاف سیمی با ضخامت‌های مختلف ایجاد می‌شود (احمدی خطیر، 1394: 41) (تصویر 3).
فرایند ساخت هنر مینای خانه‌بندی
فرایند ساخت هنر مینای خانه‌بندی از ابتدا تا انتها، که وارد کوره
می‌شود، به‌صورت زیر است:
1. ابتدا پایه کار، از صفحات مس یا نقره
به اشکال مختلف و با استفاده از دستگاه پرس یا کمان اره به تعداد لازم برش داده می‌شود. در بعضی موارد، برای تعداد بالا و
افزایش سرعت کار از یک فرم، بعضی از شکل‌ها
را به‌صورت قالب‌های فولادی به شکل دایره، بیضی، پروانه
و انار می‌سازند و با استفاده از
دستگاه پرس به تعداد زیاد در زمان اندک برش می‌دهند. فرم‌های متنوع دیگر اغلب به‌صورت سفارشی با استفاده از کمان اره از
صفحات مس یا نقره برش داده می‌شوند.
2. حلقه‌های مورد نیاز برای ساخت انگشتر در
کارگاه به‌صورت دست‌ساز تهیه می‌شوند؛ به این صورت که ابتدا مفتول‌های مسی با ضخامت 4 میلی‌متر را با دستگاه نورد به‌صورت تسمه مسی با ضخامت 15/1 میلی‌متر درمی‌آورند و توسط گیوتین به طول حلقه برش می‌دهند. سپس کناره‌های آن را با دستگاه سنگ فرز، سوهان و
سمباده به‌صورت گرد فرم می‌دهند تا لبه‌های تیز آن‌ها از بین برود. سپس، آن را با میل
انگشتر و چکش به‌صورت حلقه درمی‌آورند و پایه انگشتر را به حلقه لحیم می‌کنند.
3. قطعات تهیه‌شده برای چربی‌زدایی اولیه، با اسید سولفوریک رقیق
شسته و سپس خشک می‌شوند.
4. بوم مخصوص را با الک، با مِش پایین،
به‌صورت یکنواخت روی قطعات می‌پاشند.
5. قطعات را برای پخت در کوره روی توری
فلزی مخصوص قرار می‌دهند و به مدت سه دقیقه داخل
کوره می‌گذارند.
6. پس از اتمام، سه دقیقه درِ کوره را
باز و قطعات را از آن خارج می‌کنند. برای خنک کردن قطعه‌ای که به داخل کوره رفته است، آن را روی
سه پایه قرار می‌دهند.
7. مفتول‌های برنجی را که قبلاً توسط نورد به‌صورت تسمه‌های نازک درآمده‌اند، به گیره مخصـوص به اشـکال مختـلف
حالت می‌دهند و با چسب مایـع روی
قطعـات بوم زده شـده می‌چسبانند.
8. قطعات را به همراه سیم برای پخت و
ثابت شدن مفتـول‌ها به مدت سه دقیقه در کوره
قرار می‌دهند.
9. رنگ‌های دلخواه را با کاردک کوچک برمی‌دارند و با استفاده از ابزاری نوک‌تیز مانند سوزن درون خانه‌های ایجادشده، می‌گذارند.
10. قطعات رنگ‌گذاری‌شده را برای پخت رنگ دوباره به مدت سه
دقیقه در کوره قرار می‌دهند.
11. سطح کار را برای برطرف کردن
اکسیدهای تشکیل‌شده روی مفتول‌های برنجی با استفاده از سنگ نفت، یا
کاغذ سمباده صیقل می‌دهند.
12. پس از سرد شدن کامل قطعات، برای جلا دادن
پایه‌های مس و نقره که اکسید شده‌اند، آن‌ها را در محلول رقیق‌شده اسید می‌اندازند و بعد از چند دقیقه خارج می‌کنند و با فرچه برنجی شست‌وشو می‌دهند.
13. قطعات را برای تمیزی بیشتر، با استفاده از
دستگاه پرداخت مگنت شست‌وشو داده سپس با استفاده از
پولیش چربی‌زدایی می‌کنند و جلا می‌دهند. این کار به کیفیت آثار اضافه می‌کند.
14. قطعات را برای جلوگیری از اکسید شدن سطح مس
و نقره، درون محلول رقیق کیلر و تینر می‌اندازند
و سپس خشک می‌کنند. این کار باعث ماندگاری
بیشتر و ثبات رنگ فلزات در آثار تولیدشده می‌شود و رضایت مشتریان را به دنبال دارد.
15. در صورت لزوم، قطعات زیورآلات، حلقه، سرآویز
و زنجیر و ... متصل و سپس آن‌ها را بسته‌بندی می‌کنند.
16. در صورت لزوم، در کارهای تلفیقی مانند قلم‌زنی و میناکاری، قطعات را قبل از زدن
لایه محافظ کیلر، دوده می‌زنند و سیاه‌کاری می‌کنند (ثابت سروستانی، مصاحبه).
ظروف اسکلت مینای خانه بندی
زیرساخت یا اسکلت استفاده‌شده، در هنر مینای خانه‌بندی از فلزاتی مانند مس، طلا، نقره،
برنج و مانند آن است. امروزه برای تولید مینا بیشتر از مس، به سبب چکش‌خواری و انعطاف‌پذیری و قیمت مناسبش، استفاده می‌شود. اسکلت ظروف مورد نظر را استاد مسگر
می‌سازد که ممکن است به‌صورت بشقاب، گلدان، پلاک و نظیر آن در
ابعاد و شکل‌های مختلف باشد. البته مس
مورد استفاده باید به‌صورت تخته و خالص باشد. مس‌هایی که ناخالصی دارند، برای کارهای
مینای خانه‌بندی مناسب نیستند؛ زیرا اگر
مس ناخالصی داشته باشد ورقه می‌شود و مینای به‌دست‌آمده ترک می‌خورد. قطر مس‌های مورد استفاده در هنر مینای خانه‌بندی معمولاً 7 و 8 میلی‌متر است و گاهی هم از مس 1 سانتی متری
برای کارهای برجسته و بزرگ استفاده می‌شود.
ویژگی‌های اجسام مینای خانه‌بندی در صورتی که به‌صورت استاندارد و صحیح تهیه شده باشند،
به شرح زیر است:
- دارای شفافیت و تلألؤ قابل‌توجهی است. در واقع، یک اثر مینای خانه‌بندی کدر نیست.
- قابل شست‌وشوست؛ با آب گرم یا آب سرد و یا اسفنج
یا هر پاک‌کننده دیگری می‌توان آن را تمیز کرد.
- اگر مدت‌زمان طولانی از عمر اجسام مینای خانه‌بندی بگذرد، با شست‌وشو مانند روز اول شفاف و براق می‌شوند.
- هنر مینای خانه‌بندی معمولاً روی مس کار می‌شود. البته روی فلزات دیگر، مانند طلا و
نقره، هم می‌توان مینای خانه‌بندی انجام داد.
- اگر روی اجسام مینای خانه‌بندی دست بکشیم، برجستگی‌های رنگ‌ها و مفتل‌های برنجی خانه‌بندی شده را لمس می‌کنیم.
همه آثار مینای خانه‌بندی به یک شکل و دقیق نیستند؛ زیرا در
هنر دست ممکن است هر اثر تفاوت‌هایی هرچند جزئی با دیگر
آثار ساخته‌شده داشته باشد (فیض‌اللهی، 1390 :17-18).
انواع طرح‌های مینای خانه‌بندی
نقوش طرح‌های مینای خانه‌بندی عبارت‌اند از: اسلیمی، ختایی، مرغ و ختایی، گل
و مرغ، اسلیمی ختایی. در بعضی موارد نادر از طرح‌های انتزاعی نیز استفاده می‌شود.
اسلیمی: عبارت است از خط‌های منحنی و پیچک‌هایی که شکل نمادین گل و پیچـک گیـاهی
را مجسم می‌کنـد. این طرح در بشقـاب‌ها و گلدان‌ها بسیـار مورد استفاده قرار می‌گیرد (تصویر 4).
ختایی: یکی از نقوش هنرهای سنتی، و ترکیبی از
غنچه، گل و برگ‌هایی است که خارج از شکل
طبیعی خود هستند. به‌طورکلی، نقوش ختایی مجموعه‌ای از گل‌ها، غنچه‌ها، برگ‌ها و ساقه‌هاست که در نظام هندسی برگرفته از چرخش
گیاه عشقه به‌عنوان قرارگیری این نقوش بر
این چرخش حلزونی است (تصویر 5).
اسلیمی و ختایی: «به‌طورکلی، اسلیمی-ختایی به طرحی گفته می‌شود که مبدأ اسلیمی با شروع بند ختایی
از یک محل نباشد. همچنین، مسیر حرکت اسلیمی دقیق و حساب‌شده باشد؛ به‌گونه‌ای که استخوان‌بندی کار را مشخص کند. این نقوش به‌عنوان یک طرح هویت‌مند بسیار موردپسند گردشگران واقع شده
است» (فیض‌اللهی، 1390: 18 -22) (تصویر
6).
مرغ و ختایی: معمولاً این نوع طرح به‌صورت گل‌هایی به رنگ‌های قرمز، آبی و سرنج رنگ‌آمیزی می‌شود و به همراه آن پرندگان به‌صورت گردشی و در لابه‌لای گل‌ها نمایان‌اند. این طرح بیشتر روی گلدان و بشقاب
اجرا می‌گردد و در مرکز شیء ترسیم می‌شود. گاهی ممکن است از نقش پرنده
استفاده نشود ولی معمولاً این نوع سبک مینای خانه‌بندی با پرنده همراه است. این سبک در
مینای خانه‌بندی با ترکیـب رنگ آبی،
قرمز و کرم است و برای گل‌ها از: لاجورد، قرمز، سرنج و
سبز استفاده می‌شود (تصویر 7).
گل و مرغ: نقش گل و مرغ در هنرهای سنتی ایرانی
همیشه با جلوه‌های مذهبی و عرفانی همراه
بوده است. این نقش بیشتر روی جلدهای قرآن، شاهنامه، دیوان حافظ و حاشیه‌های خطوط مذهبی و دیوان‌های شعرا کار شده است. نقش پرندگان و به‌خصوص مرغ از دیرباز در فرهنگ و هنر ما
به‌عنوان نماد پاکی و آزادی
وجود داشته است (تصویر 8).
نقوش انتزاعی: گرایش جامعه به مدرن شدن و
خواسته‌های جامعه در طلب طرح‌های جدید و خاص، بر طرح‌های کاربردی مینای خانه‌بندی معاصر نیز بی‌تأثیر نبوده است. بر این اساس، از
آبستره و اشکال انتزاعی در طراحی این هنر فراوان استفاده می‌شود (تصویر 9).
مصنوعات معاصر مینای خانه‌بندی ایران
زیورآلات مینای خانه‌بندی: یکی از پرکاربردترین محصولات هنر
مینای خانه‌بندی در حال حاضر زیورآلات
مینای خانه‌بندی است. این زیورآلات به‌صورت پلاک، گوشواره، دست‌بند و انگشتر ساخته می‌شوند. یکی از دلایل مهم افزایش کاربرد
زیورآلات در این زمینه، هزینه بالای ساخت مینای خانه‌بندی است که چون در زیورآلات در سطح
کوچک‌تری اجرا می‌شود، قیمت آن نیز کاهش می‌یابد و قابل‌خرید برای عموم است (تصویر 10).
ظروف مینای خانه بندی: ظروف به کار رفته در مینای خانه‌بندی بیشتر جنبه کاربردی-تزیینی دارند و
به دلیل گران شدن این اشیا کمتر هنرمندی به ساخت ظروف در مینای خانه‌بندی مبادرت می‌ورزد. بر این اساس، ظروف مینای خانه‌بندی بیشتر برای گردشگران و کلکسیون‌دارها ساخته می‌شود و مردم عادی توان خرید این محصولات
را ندارند (تصویر 11).
منابع
• ارباب، معصومه. (1383). روابط ایران و
آلمان در جنگ جهانی اول، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
• احمدی خطیر، زهرا. (1394). فرایند
ساخت لعاب رنگ‌های مینای خانه‌بندی و کاربست آن در جهت طراحی و ساخت
دیوارکوب، کارشناسی ارشد، ایران، تبریز، دانشگاه هنر اسلامی تبریز؛ دانشکده هنرهای
کاربردی، هنر اسلامی.
• باست، الیور. (1377). آلمانی‌ها در ایران، مترجم: حسین بنی احمد،
تهران: شیرازه (نشر پژوهش).
• برونشتاین، لئو. (1387). سیری در هنر
ایران، ترجمه: پرویز مرزبان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
• ریاضی، محمدرضا. (1375). فرهنگ مصور
اصطلاحات هنر ایران، تهران: انتشارات دانشگاه الزهرا.
• شریف‌زاده، سید عبدالمجید. (1381). «مینا،
نقش و آتش»، تهران: کتاب ماه.
• فیض‌اللهی، غلامعلی؛ خواجه احمد عطاری، علی‌رضا؛ مقتدایی، عباس. (1390). بازشناسی
هنرهای سنتی-اسلامی (1) هنر مینا، اصفهان: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
• کیانی، مصطفی. (1386). معماری دوره
پهلوی اول، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
• یاوری، حسین. (1380). «فلزکاری»،
تهران: سوره مهر.
مصاحبه‌ها
• خانم نسیم خواجه نصیری، کارشناس ارشد
هنر اسلامی، کارگاه شخصی هنرمند، 25/1/1394
• خانم مژده ثابت سروستانی، کارشناس
ارشد هنر اسلامی، کارگاه شخصی هنرمند، 19/1/1394
• خانم فاریا عبدی، کارشناس ارشد هنر
اسلامی، مصاحبه تلفنی با هنرمند، 12/04/1394
• خانم شیخ مهدی، استاد مینای خانه‌بندی در دانشگاه سوره و کارمند میراث
فرهنگی تهران، مصاحبه حضوری، 14/03/1394
• آقای فرید فرقانی، هنرمند میناساز
(مینای خانه‌بندی)، مصاحبه اینترنتی،
21/04/1394