تاریخچه شکل گیری
مطالعات اولیه و کارشناسی برنامه همیار
مشاور در سال 1377 انجام گرفت و در سال 1378 به‌طور رسمی به معاونت پرورشی وزارت آموزش‌وپرورش پیشنهاد گردید. هم‌زمان طرح در اختیار گروهی از صاحب‌نظران، استادان دانشگاه و کارشناسان
مشاوره و مسئولان استان‌ها قرار گرفت و 15 مؤلفه آن
(از جمله پیشینه، عنوان، اهداف، وظایف و ...) ارزیابی و نقد شد. طرح همیار مشاور
پس از بررسی و جمع‌بندی نظرات و دیدگاه صاحب‌نظران در سال تحصیلی 81 - 1380 (طی
بخشنامه شماره 550/2000/39-26/4/26) برای اجرا به استان‌ها ابلاغ گردید. طراحان این برنامه دوره
تأمین مدرس (به مدت چهار روز/ در مهرماه 1381) و کارگاه‌های آموزشی برای نمایندگان استانی، تهیه
محتوا برای همیاران (کتاب برنامه آموزشی همیار مشاور) و مشاوران (کتاب مشاوره
همتایان: چشماندازها، مفاهیم بهداشت روان و مهارت‌ها)1 را به‌صورت مجزا طرح‌ریزی و اجرا کردند. برنامه همیار مشاور
از معدود طرح‌هایی است که ضمن طی کردن
فرایندی کارشناسانه، از حمایت صاحب‌نظران حوزه مشاوره و تعلیم‌وتربیت برخوردار بوده است.
برنامه همیار مشاور، پس از دو دهه که از
طراحی، ارائه و اجرای آن در وزارت آموزش‌وپرورش
می‌گذرد، به لطف الهی و همت
مشاوران و دست‌اندرکاران، الگوی بسیاری از
طرح‌های کشوری از جمله «همیار
پلیس»، «همیار سلامت»، «مترویاران جوان»، همیاران و یاوران در محیط‌های آموزشی و اجتماعی و موضوع همایش‌ها، تحقیقات و پایان‌نامه‌های مختلف بوده است.
ساختار
برنامه همیار مشاور سازمان و ساختاری
نظام‌مند و در عین حال، منعطف
دارد. وظایف، محتوا، مدل، شیوه انتخاب و تعداد و قسم‌نامه همیار مشاوران برای فعالیتی
اثربخش، متناسب با نیازهای محلی، ویژگی دانش‌آموزان و اهداف برنامه از انعطاف لازم
برخوردار است و می‌توان ضمن متعهد بودن به
چارچوب و اهداف برنامه، برای توانمندسازی دانش‌آموزان و مقابله با آسیب‌های روانی ـ اجتماعی در راستای گسترش
مشاوره مدرسه از آن سود برد.
محتوای برنامه همیار مشاور
همان‌طور که اشاره شد، دو کتابی که برای
مشاوران و همیاران (دانش‌آموزان) تدوین و تألیف شده
است بر چارچوبی تأکید دارد که به مشاوران، همیاران و ناظران در اجرای درست این
برنامه کمک می‌کند. خیلی مهم است که برنامه
متناسب با اهداف و در راستای آن‌ها به درستی اجرا شود. از
آنجا که برنامه همیار مشاور همانند پلی آموزش‌های مدرسه‌ای را به هم پیوند می‌دهد و فرایند یاددهی ـ یادگیری را تقویت
می‌کند، می‌توان با انتخاب محتوای ویژه متناسب با
نیازهای محلی و منطقه‌ای امکان پیشگیری از آسیب‌های روانی ـ اجتماعی (از قبیل رفتارهای
پرخطر، خشونت، وندالیسم یا آسیب رساندن به اموال عمومی،
سوءمصرف مواد، ازدواج‌های زودرس و آسیب‌زا، کودک آزاری و سوءاستفاده‌های جنسی، آسیب‌های فضای مجازی و ...) و توانمندسازی
دانش‌آموزان را برای مواجهه با آسیب‌ها فراهم نمود و با کاربست برنامه همیار
مشاور، در راستای نظام فراگیر روانی ـ آموزشی3 مشاوره گامی اساسی و عملی برداشت.
این برنامه بر حمایت همتایان (دانش‌آموزان) در بستر و فرایند طبیعی روابط
استوار است.به عبارت دیگر می‌توان گفت، شکلی از کمک دانش‌آموزان به یکدیگر است که بر توانایی و
تمایل طبیعی و داوطلبانه آنان تکیه دارد و کمک می‌کند تا آن‌ها برای گفت‌وگو درباره نگرانی‌ها، چالش‌ها و مشکلات همتایانشان آماده شوند.
تشکیل گروه همیاران درمدرسه
از آنجا که انتخاب و آموزش همیاران
نیازمند برنامه‌ریزی و وقت‌گذاری مشاوران و حمایت مدیران مدارس
است، بهتر است برای هر کلاس درس دو دانش‌آموز
به‌عنوان همیار انتخاب شود تا
در صورت جابه‌جایی، انتقال، بیماری، غیبت
و ... اجرای برنامه دچار وقفه نشود. پس از فرایند انتخاب و آموزش همیاران، مشاور
مدرسه دارای گروه همیار مشاوران است و تشکیل گروه‌های کوچک در قالب برنامه، زمینه شکل‌گیری یک شبکه دانش‌آموزی را که نقش حمایتی، رشدی و
توانمندساز برای خود، دیگر دانش‌آموزان و مدرسه را دارند،
فراهم می‌کند.
تحقیقات و تجارب نشان می‌دهد که مشاوران مدارس با راهبری گروه‌های کوچک می‌توانند تحولی عظیم در مدرسه ایجاد کنند.
با توجه به کمبود مشاور در مدارس،
محدودیت تخصیص نیروی انسانی و چالش‌های دسترسی دانش‌آموزان به مشاوران، مدیریت وقت توسط
مشاوران راهبردی بهینه و مؤثر است. تشکیل گروه‌های کوچک و وقت گذاشتن برای آموزش مهارت‌های لازم در قالب شبکه‌ای رشدی برای دانش‌آموزان، مشاوران مدارس را به جایگاه
واقعی خود نزدیک می‌کند.
مروری بر یافته‌ها
نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد که این برنامه در افزایش رشد شخصی
همیاران و مخاطبان و همچنین، بر بهبود میزان خودپنداره و اثربخشی یاری‌رسانی به دانش‌آموزان مؤثر بوده است (به نقل از موری،
دین‌میلر، رزن و فاتون، 1993).
مطالعه‌ای
دیگر، بهبود عملکرد تحصیلی، حضور، توجه به مدرسه و افزایش عزت‌نفس شرکت‌کنندگان در برنامه حمایت همتایان را
نشان می‌دهد(1992،YSP).
نتایج ارزیابی برنامه‌های مشابه (بازنگری، درایفوز، 1990)، ضمن پیشنهاد سودمندی آن‌ها در کاهش رفتارهای پرخطر در میان
نوجوانان و جوانان و به استناد یک فراتحلیل از 143 برنامه پیشگیری از سوءمصرف مواد
در میان نوجوانان، تابلر (1986) نشان داد که در هر حال، این برنامه‌ها در کاهش فراوانی سوءمصرف مواد، به‌ویژه سیگار نسبت به مواد دیگر مؤثر هستند.
فراتحلیل دیگری از داده‌های 14 مطالعه، نشان می‌دهد برنامه همتایان نسبت به برنامه‌هایی که بزرگ‌سالان آموزش داده‌اند، با موفقیت بیشتری همراه بوده است
(بانگرت ـ داونس، 1988).
تحقیقات کار (1978) و گیورت3
(1981) در کانادا بیانگر آن است که فقط اقلیتی از دانش‌آموزان به مشاور مراجعه می‌کنند و اغلب نگرانی‌های شخصی خود را با دوستانشان در میان
می‌گذارند. تحقیق مشابهی در
آمریکا نیز دوستان را منبعی درون‌مدرسه‌ای برای دانش‌آموزان در تصمیم‌گیری شخصی، طرح‌ریزی شغلی و چگونگی سازگاری با آموزش
رسمی نشان می‌دهد (2002، PSM4). تحقیق سازمان بهداشت روان (1999) نیز نشان‌دهنده نتایج مشابهی است. نتایج پژوهش
ملی در ایران هم نشان می‌دهد که دوستان دوره نوجوانی
و جوانی منبع ارتباطی و حمایتی (87 درصد) و ایمنی‌بخش مهمی (81 درصد) هستند (سازمان ملی
جوانان، 1381).
یونگ (1997) بنا بر شواهدی نشان می‌دهد که این برنامه‌ها، موجب کاهش نابرابری‌های بهداشتی و اجتماعی، بهبود استعدادها
و توانمندی‌ها می‌شوند. کودکان و نوجوانان آسیب‌پذیر به‌طور فزاینده، اغلب از شرکت در این برنامه‌ها سود می‌برند (پارسونز و بلک، 2004). به‌طورکلی، شارپ، سیلارس و کووی (1994) این
برنامه‌ها را در مدارس، فرصتی امن و
مطمئن برای دانش‌آموزان می‌دانند تا نگرانی‌هایشان را با هم در میان بگذارند و راه‌حلی برای مشکلات خود کشف کنند
(باگینسکای و برانت، 2002).
بررسی موفقیت این برنامه در عربستان
نشان می‌دهد که همیار مشاور که در
فرهنگ غرب مفید بوده، در فرهنگ عربی نیز مفید است. از نظر آماری ده مقیاس مورد
پژوهش در مقیاس خود پنداره، کنترل تکانه‌ها،
شدت هیجان‌ها، تصویر خود و بدن، روابط
اجتماعی، وجدان، اهداف شغلی، روابط خانوادگی، تسلط بر محیط بیرونی و
سازگاری بالا، تغییرات معناداری به دست آمده است (ابوراسین و ویلیامز، 1999).
نتایج تحقیقات داخلی نشان می‌دهد که همیار مشاوران در ایفای کارکرد
خود (در حمایتگری و گوش دادن فعال) موفق بوده‌اند (اسماعیل‌زاده، 1386). همچنین، به‌کارگیری همیار مشاوران در کاهش اضطراب و
بی‌خوابی دانش‌آموزان تأثیر داشته است (جم‌اوغلی، 1386). در تحقیق دیگری، براساس
نظرسنجی از همیار مشاوران و دانش‌آموزان هر دو گروه برنامه
همیار مشاور را در سطح بالایی مفید و ضروری دانسته‌اند (ابوالحسنی، 1383). دانش‌آموزان خراسان رضوی معتقدند که برنامه
همیار می‌تواند به آن‌ها کمک کندو از آنجا که این برنامه این
برنامه برای رشد شخصی و ... آنان مفید و کاربردی بوده است از آن استقبال کرده‌اند (شهیدی و سودانی، 1390).
نتیجه‌گیری
خدمات حمایتی همتایان زیر عنوان کلی
«شبه متخصصان» قرار دارد. دانش‌آموزان (همیار مشاوران) با
نقش حمایتی بدون نیاز به آموزش تخصصی و بلندمدت از میان گروه دریافت‌کننده خدمات، یعنی همتایان خود، انتخاب
می‌شوند. این افراد آموزش‌دیده و تحت‌نظارت مستمر، برخی کارهای کلیدی را که
عمدتاً یک حرفه‌ای انجام می‌دهد و در شکل محدودی برای گسترش و
اثربخشی فعالیت‌های پیشگیرانه ارائه می‌شود، به انجام می‌رسانند (مامارچف5، 1981).
هدف برنامه همیار مشاور و برنامه‌های حمایت همتایان، تدارک
جایگاهی است تا با مشارکت و به کارگیری توانمندی دانش‌آموزان آموزش‌دیده، زمینه گسترش خدمات مشاوره‌ای و کمک به سلامت روان خود و
همتایانشان، بیش از پیش فراهم شود. تحقیقات و تجارب نشان می‌دهد که دانش‌آموزان از مراجعه مستقیم به مشاور یا
شخص بزرگ‌سال نگران‌اند و گاهی از این کار خودداری می‌کنند و بیشتر به دوستان و همتایان خود
مراجعه می‌کنند. به استناد تحقیقات
اشاره‌شده، استفاده از همسالان و
همتایان در نظام راهنمایی و مشاوره تحت‌نظارت
مشاوران در مدارس اثربخش است و گستره و کارامدی آن را افزایش می‌دهد. به‌طورکلی، نتایج اثربخشی برنامه هم در
زمینه رشد شخصی و افزایش خودپنداره و عملکرد تحصیلی شرکت‌کنندگان در برنامه خود را نشان می‌دهد. موفقیت برنامه‌های حمایتی همیاران به‌عنوان رویکردی پیشگیرانه و توانمندساز
برای مواجهه با رفتارهای پرخطر در نوجوانان و جوانان عامل بالقوه‌ای است که به آموزش، حمایت و هدایت نیاز
دارد.
همیار مشاوران در سطح گسترده و با آموزش
کافی می‌توانند به همتایان خود در
مواجهه با موضوعاتی از قبیل بی‌رغبتی به مدرسه، زورگویی،
سوگ، مسئله طلاق، مشکلات ارتباطی، تعارض با والدین، پیشگیری از سوء مصرف مواد
مخدر، ارائه اطلاعات، آگاهی درباره سلامت جنسی، کمک به دانش‌آموزان انتقالی، آموزش همسالان، کمک
کنند. نقطه اتکای موفقیت برنامه همیار مشاوران، ارتباط قوی دانش‌آموزان، مشاوران (مجریان)، مدیران و
سایر کارکنان است.
پی‌نوشت‌ها
1. دکتر آتوسا کلانتر هرمزی و عزت‌اله فولادی
2. Psychoeducational
3. Guerette
4. Peer support
manual
5. Mamarchev
منابع
1. اسماعیل‌زاده، علی‌اصغر. (1386). بررسی میزان موفقیت همیار
مشاوران در حل مشکلات همسالان در دبیرستان‌های
مجری در سال 1385 از دیدگاه مشاوران و همیار مشاوران، جهاد دانشگاهی
واحد تربیت معلم (به سفارش دبیرخانه شورای تحقیقات سازمان آموزش‌وپرورش شهر تهران).
2. ابوالحسنی، اعظم. (1383). تأثیر طرح
همیار مشاور بر سازگاری دانش‌آموزان دختر دبیرستانی
شهرستان پاکدشت. رساله کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی.
3. جم‌اوغلی، زهرا. (1386). بررسی تأثیر طرح
همیار مشاور در ارتقای سطح سلامت بهداشت روان دختران دانش‌آموز منطقه 4 تهران. رساله کارشناسی
ارشد، دانشگاه شهید بهشتی.
4. سازمان ملی جوانان. (1381). وضعیت و
نگرش و مسائل جوانان ایران (جوانان 14 تا 24 ساله مراکز استان‌های کشور) تهران: روناس.
5. شهیدی، محمود و سودانی، منصور. (1390). بررسی نگرش
مشاوران و دانش‌آموزان در مورد اثربخشی طرح
همیار مشاور در مدارس متوسطه استان خراسان رضوی، فصلنامه پژوهش‌های مشاوره، ج 10 (40).
6. فولادی، عزت‌اله
و کلانتر هرمزی، آتوسا. (1390). مشاوره همتایان: چشماندازها، مفاهیم بهداشت روان و مهارت‌ها (ویژه مشاوران)، چاپ ششم. تهران:
طلوع دانش.
7. ـــــــــــــــــــ. (1388). برنامه
آموزشی همیار مشاوران (ویژه دانش‌آموزان). چاپ ششم. تهران:
طلوع دانش.
8. Abu-Rasain, M. & Williams, D.I.E.D.
(1999). PEER COUNSELING IN SAUDI ARABIA. Journal of Adolescence.
9. Andrea, V.J & Salovey (1996).
PEER COUNSELING. Science & Behavior. The United States of America.
10. American School Counselor
Association (1984). POSITION STATEMENT: PEER FACILITATING. Alexandria, VA:
American School Counselor Association.
11. Baginsky, M. & Brunt, S(2002).
PEER SUPPORT. NSPCC. Child Protection Research Group.
12. Dougherty, A. M., and B. L. B.
Taylor (1983). "Evaluation of Peer Helper Programs." In ELEMENTARY
SCHOOL GUIDANCE AND COUNSELING. R. P. Bowman (ed.) (Special issue) 18(2).
13. Mamarchev, H. L. (1981). PEER
COUNSELING. SEARCHLIGHT PLUS: RELEVANT RESOURCES IN HIGH INTEREST AREAS. No.
52+. Ann Arbor, MI: ERIC Clearinghouse on Counseling and Personnel Services.
14. PARSONS, M. & BLAKE, S.
(2004). PEER SUPPORT. National Children's Bureau.
15. PSM (2002). a GUIDE to SETTING UP
a PEER LISTENING PROJECT in EDUCATION SETTING.