مقاله
مقاله نوشته‌ای است نه چندان طولانی و بلند راجع به یک موضوع منفرد
و محدود که نویسنده آن را بر اساس اصول و معیارهای علمی و منطقی حوزه مورد نظر ـ
مثلاً
حوزه تاریخ، فیزیک یا شعر تشریح و تبیین می‌کند. مقاله ویژگی‌هایی دارد که آن را از کتاب متمایز می‌سازد:
• حجم آن نسبت به حجم کتاب اندک است و
معمولاً در یک نفس می‌توان آن را خواند.
• زبان مقاله معمولاً ساده و سالم است.
از زبان کنایی و استعاری یا بیان احساسات و علاقه‌های شخصی در آن استفاده نمی‌شود و مجال فضل‌فروشی نیز در آن کمتر است.
• عنوان مقاله، اگر دقیق انتخاب شود، به
خودی خود به مثابه گزاره‌ای خبری، محتوای خود را فاش می‌سازد.
• امکان انتشار مقاله بیشتر و آسان‌تر است، زیرا مقالات را عموماً مطبوعات
و مجلات منتشر می‌کنند.
• مقاله‌نویس معمولاً خود را بیشتر از نویسنده
کتاب در معرض دید و قضاوت خواننده‌اش قرار می‌دهد.
• مقاله اصولاً نوشته‌ای انتقادی است، زیرا نویسنده‌اش حرفی دارد که می‌خواهد بزند، و به عبارت دیگر مدّعی است.
پس خواننده نیز حق دارد به نوشته او به دیده انتقاد نگاه کند.
• هر مقاله چشم‌اندازی تازه ـ اگر چه محدود ـ درباره یک
موضوع یا مطلب به خواننده نشان می‌دهد که به او امکان می‌دهد نسبت به کتاب بیشتر بیندیشد و تفکر
کند.
• مقاله در هر حال از طراوت و تازگی
بیشتری نسبت به کتاب برخوردار است، حتی اگر موضوع آن تازه نباشد و به مطلبی قدیمی
بپردازد.
• بسیاری از موضوعات را که قابلیت کتاب
شدن ندارند، به راحتی می‌توان در قالب مقاله ارائه داد.
در اینجا عنوان‌های چند مقاله مشهور و نویسندگان آن‌ها را می‌آوریم که در هر یک می‌توان پاره‌ای از ویژگی‌های یاد شده را ملاحظه کرد:
• ایران را چرا باید دوست داشت؟ (محمدعلی
فروغی)
• یک روز در سمرقند (محمدعلی اسلامی
ندوشن)
• تربیت نسل جوان از نگاه دانشمندان
پیشین (دکتر سید جعفر شهیدی)
• دگرگونی زبان فارسی در برخورد با تهران
مدرن (داریوش آشوری)
• ریشه تاریخی ضرب‌المثل «به مشروطه‌اش رسیده» چیست؟ (محمدمهدی پرتوی)
• اصول تعلیم‌وتربیت در نظام فکری ژان ژاک روسو
(احمد سمیعی گیلانی)
• تأملی در باب اقتباس تمدن غربی
(غلامعلی حداد عادل)
• درسی که از بهار باید آموخت (مرتضی
مطهری)
مقاله‌نویسی بسیار بیشتر از کتاب در توسعه
علوم و فناوری‌ها
نقش ایفا کرده است و در دانشگاه‌های بزرگ جایگاه مهمی دارد. برای مثال، آغاز کار عظیم آلبرت
اینشتین که جهانی را در نوردید، از سه مقاله علمی آغاز شد که در جوانی نوشت. آن سه
مقاله عبارت بودند از «ماهیت نور»، «واقعیت اتم‌ها» و «فضا و زمان». مقاله اول بعدها
برای وی جایزه نوبل آورد (1921) و مقاله سوم به تدوین نظریه نسبیت انجامید که
دگرگونی اساسی در نگاه بشر نسبت به جهان هستی به وجود آورد. شاید همین نمونه‌ها سبب شده‌اند که در جهان غرب شبکه مقالات علمی به
نام مؤسسه اطلاعات علمی یا
(Institue for Scienitific Information) ISI
تأسیس شود که خود را همچون ماهی‌گیری بر سراسر اقیانوس علم گسترده است.
و با وجاهتی که برای خود دست و پا کرده است، سیل مقالات علمی را از گوشه و کنار
جهان دریافت می‌کند.
بدیهی است این کار امکان بزرگی برای مجامع علمی جهان غرب فراهم می‌کند تا از دستاوردهای یکایک صاحبان
اندیشه و خلاقیت در کره زمین بهره گیرند.
این در حالی‌است که کتاب‌ها نمی‌توانند از چنین قابلیت و ظرفیتی
برخوردار باشند.