کتاب «هنر» از جمله دروس انتخابی
دوره دوم متوسطه است و در کنار تفکر و سواد رسانه‌ای و کارآفرینی، به عنوان یکی از سه درس
انتخابی ارائه می‌شود، اما نکته قابل تأمل این است که چرا
این درس کمتر از دیگر دروس انتخابی مورد توجه قرار گرفته است؟ این امر دلایل زیادی
دارد که از جمله ساختار ضعیف کتاب «هنر» و در کل، مهجور بودن هنر در نظام آموزشی کشور است. مورد دوم در حیطه تصمیمات کلان ملی قرار
دارد و پرداختن به آن در این مختصر ممکن نیست. از این‌رو، نویسنده در این جستار سعی دارد کتاب
«هنر» دوره دوم متوسطه را به اختصار بررسی و برخی از کمبودها و نقصان‌های آن را گوشزد کند؛ به این امید که در بازنگری کتاب
مورد توجه قرارگیرد.
کتابی که دربردارنده مضامین هنری
است در ظاهر نیز باید نماینده محتوایش باشد؛ طرح جلد و صفحه‌آرایی و... چنین کتابی باید با دیگر کتب
درسی متفاوت باشد. این کتاب دربردارنده چهار پودمان است و هر یک از پودمان‌ها موضوعات متفاوت و متنوعی را پوشش می‌دهد. گستردگی هر یک از این مطالب چنان
است که در گرایش‌های هنری متوسطه کتابی به آن‌ها اختصاص داده شده است. در این کتاب
150 صفحه‌ای موضوعات به اختصار مطرح شده‌اند. این شیوه به از هم گسستگی مطالب و
در نتیجه عدم انسجام منجر گردیده و موجب خدشه‌دار شدن محتوا و ناخوانایی متن شده است.
برای مثال، در صفحه 23 آمده است:
«هرچه ارتباط انسان با روح قدسی
خویش قوی‌تر باشد، رفتارهای او زیباتر و
اخلاقی‌تر می‌شود. در تفکر سنتی، زیبایی و هنر با هم
در ارتباط‌اند. این تفکر، هنر را مجموعه
دستاوردهای زیبایی می‌داند که انسان آن را می‌سازد، اما واقعیت این است که لفظ هنر در
طول تاریخ، تعاریف مختلفی داشته است. در دوران معاصر، برخی اعتقاد دارند که هنر
لزوماً نیازی به زیبایی ندارد و بیشتر، چیزی است برای فهمیدن و درک شدن. در عرصه
هنر مدرن، برای روشن ساختن معنای هنر، گاهی فرم در اولویت قرار داشته است و گاهی ایده‌هایی که در قالب هنر ارائه می‌شوند و ملاک تعیین جایگاه هنر بوده
است.»
همان‌طور که مشاهده می‌کنید، در جملات خط سیر مفهومی مشخصی دیده
نمی‌شود و از اخلاق، زیبایی، هنر
مدرن و فرم بی هیچ دقت و زمینه‌ای سخن به میان آورده است.
نکته دیگر که باید به آن اشاره کرد
و درباره آن پرسید، هدف کتاب است. آیا هدف کتاب هنر غیر از بالا بردن سطح فرهنگ
بصری - شنیداری، و یا پرورش خلاقیت در دانش‌آموزان
با بهترین ابزار موجود است؟
باید توجه داشت که آثار هنری
صرفاً متعلق به یک مرز و بوم نیستند، بلکه به تاریخ بشری تعلق دارند؛ پس در مبحث
آموزش هنر - نه خلق اثر هنری - به نوجوانان، باید به دور از تعصب رفتار کرد و از
تمامی امکانات و آثار هنری در عرصه جهانی برای دستیابی به چنین هدف والایی سود
برد. بر این اساس، بهره‌گیری از آثار هنرمندان غیرایرانی
برای دست یافتن به تجربه زیبایی‌شناختی می‌تواند راه‌گشا باشد و به مراتب درک مطالب را آسان‌تر می‌سازد؛ اما چنان‌که به نظر می‌رسد، در این کتاب تلاش شده است از تعداد
محدودی از آثار هنرمندان ایرانی استفاده شود که در برخی موارد الگوهای مناسبی برای
ورود به مطالب نیستند و از هنرمندان نامی جهان و پیچیدگی آثارشان کم‌ترین بهره برده شده است. در کل، می‌توان گفت بخش اعظم تصاویر کتاب تصاویری
معمولی با داده‌های خاص جغرافیایی، قومی و
جانورشناختی است که کتاب هنر عرصه ظهور آن‌ها شده است!
هنگامی که بحث از خلاقیت و راهکارهای
پرورش آن به میان می‌آید، بهترین گزینه اثری است که تماماً آن‌ها را به نمایش بگذارد. هنگامی که در کتاب
بحث از دیدن و نگاه کردن می‌شود، نمونه ارائه شده تصویر یک
شمع در میان پل خواجوست که نه ترکیب‌بندی خاصی دارد، نه تکنیک و دید
خاصی را به نمایش می‌گذارد، این در حالی است که در تاریخ عکاسی، الگوهای برجسته‌ای برای تفهیم این مطلب یافت می‌شوند. در بخش دیگر از کتاب هنگام بررسی
موضوع سوژه و کادر محدودیت‌ها و چارچوب‌هایی دیکته می‌شود که هر یک مانعی است در برابر ذهن پویای
نوجوان؛ برای مثال آمده است: اندازه سوژه نسبت به قاب و تناسب آن با دنیای واقعی
از جمله مواردی است که رعایت نکردن آن بیننده را با مشکل درک ابعاد واقعی اشیا
مواجه می‌کند. آیا به درستی رعایت نکردن
ابعاد حقیقی چیزها ادراکمان را از آن‌ها
دچار مشکل می‌کند؟
به کار بستن برخی از این روش‌ها و راهکارها نه‌تنها ما را به هدفمان - که نهادینه کردن
فرهنگ بصری و شنیداری است - نزدیک نمی‌کند
بلکه ما را از آن‌ها دور می‌سازد. آیا تعیین اشکال و مفاهیم قراردادی
این‌چنینی می‌تواند پایه و اصول خلاقیت باشد؟
فعالیت‌های تعریف شده در هر فصل هدفمند نیستند.
گاه انطباقی با متن ندارند و گاه مخاطب و امکانات او را به کلی نادیده می‌گیرند. در فعالیت صفحه 47 انتظار می‌رود دانش‌آموز حیوانات پیرامون خود را شخصیت‌پردازی کند و فیلم‌نامه‌ای تهیه کند و به فیلم‌برداری روزانه از حیوانات بپردازد و سپس
آن را تدوین کند، اما این مباحث زمان زیادی را طلب می‌کند که در ساعات تعریف شده برای این درس
نمی‌گنجد. در فعالیتی دیگر، مقایسه دو اثر هنری (نقاشی، مجسمه و...)
که دو هنرمند اما با موضوعات یکسان خلق کرده‌اند، هدف قرار داده شده اما به نظر می‌رسد مخاطب را مخاطبی خاص و با پیشینه
هنری در نظر گرفته است.
عدم کاربرد واژگان آشنا و ساخت
ترکیبات جدید از دیگر نکات منفی کتاب است. نمونه قابل ذکر آن «هنرهای صوتی» است که
دقیقاً آن چیزی است که در زبان فارسی «موسیقی» نامیده می‌شود. استفاده از چنین ترکیبات نامأنوسی
و تلاش برای رواج آن‌ها در میان نسل آگاه امروزی، کاری
است بس بیهوده و هیچ تأثیری جز ضربه زدن به زبان فارسی نخواهد داشت.
در این مقاله کوتاه سعی شد تا
برخی کاستی‌های موجود در کتاب هنری به
اجمال مطرح و بررسی شود. امید می‌رود که در تجدید نظر کتاب، به
دغدغه‌های نسل امروز و آینده توجه بیشتری
شود و در آن از تجارب بزرگانی که سالیانی را در عرصه آموزش هنر به کودک و نوجوان،
مدرسان هنر و هنرمندان حرفه‌ای سپری کرده‌اند استفاده شود.