پیشگیری از آسیب های ورزشی دانش آموزان

از آنجا که فعالیت جسمانی و ورزش از عوامل مهم در رشد دانش‌آموز است. بسیاری از معلمان تلفیق دروس را با فعالیت جسمانی یکی از بهترین روش‌های یادگیری می‌دانند. از این‌رو همواره معلمان، مربیان، و والدین از مشوقان اصلی کودکان، نوجوانان، و جوانان برای مشارکت‌های ورزشی بوده‌اند [3]. اما نگرانی از بروز صدمات ورزشی ناشی از فعالیت‌ جسمانی کودکان در حیاط مدرسه یا محیط‌های ورزشی یکی از دغدغه‌های دست‌اندرکاران و والدین است. گاهی این نگرانی به‌ اندازه‌ای است که با وجود علاقه وافر والدین به ورزش، آنان ترجیح می‌دهند رویه‌های احتیاط‌آمیز را پیشه کنند و در اغلب موارد کودکان را از شرکت در فعالیت بازدارند یا با استفاده از شیوه‌های دیگر همچون بازی‌های رایانه‌ای، و غیره آنان را سرگرم کنند [4].

هر ساله تعداد زیادی از دانش‌آموزان، آسیب‌های جسمانی ناشی از ورزش و افتادن را تجربه می‌کنند که اغلب آن‌ها خفیف‌اند و موجب دردهای آنی و زودگذر می‌شوند و برخی از آن‌ها شدیدند و می‌توانند موجب عواقب جبران‌ناپذیری برای آنان شوند. از عواقب این آسیب‌ها می‌توان به دور شدن مادام‌العمر دانش‌آموز از فعالیت و ورزش، ترس از فعالیت و ورزش، منزوی شدن و افسردگی آنان، دردهای مزمن و کاهش آمادگی جسمانی اشاره کرد [4]. برآورد شده است که هر ساله بیش از 6 میلیون دبیرستانی از حدود 20000 دبیرستان در برنامه‌های ورزشی شرکت می‌کنند. این جمعیت از ورزشکاران جوان، بیش از 2 میلیون آسیب، 500000 ویزیت پزشک و 30000 مورد بستری در بیمارستان را باعث می‌شوند [5]. برخی از آسیب‌های مرتبط با ورزش ممکن است به ناتوانی‌های بدنی بلندمدت بینجامد [6]. این مشکل موجب می‌شود تا مشارکت دانش‌آموزان در فعالیت‌های ورزشی و تربیت‌بدنی که در قالب درس تربیت‌بدنی و فعالیت‌های درون‌مدرسه‌ای است کاهش یابد. از این‌رو برای حضور حداکثری دانش‌آموزان کشور در فعالیت‌های ورزشی و بهره‌مندی از نسلی پویا، شاداب و بانشاط، نیاز است تا با اتخاذ شیوه‌های علمی، نگرانی از صدمات را برطرف کرد یا به حداقل رساند [7]. اتخاذ روش‌های مناسب در پیشگیری از آسیب‌ دانش‌آموزان، سال‌های فعالیت جسمانی و حرکتی آنان را افزایش می‌دهد تا آنان به علت ابتلا به آسیب‌ زودهنگام از صحنه فعالیت‌های ورزشی دور نشوند. مفهوم دیگر این راهبرد، افزایش مشارکت ایمن بچه‌هاست که از طریق ایجاد فضاهای مناسب در دسترس، به‌ویژه در محیط مدرسه و ارائه آموزش‌های لازم از سوی معلمان ورزش، می‌توان به جامعه عاری از آسیب‌ نایل شد. چشم‌انداز این راهبرد، فعالیت جسمانی و ورزشی دانش‌آموزان بدون آسیب یا با کمترین میزان آسیب‌دیدگی خواهد بود.

اغلب دانش‌آموزان به دلیل نداشتن فعالیت منظم ورزشی، آمادگی و قابلیت‌های جسمانی یکسانی ندارند. از سوی دیگر، به دلیل فرصت اندک و محدودیت زمانی و کم بودن زمان هر جلسه ورزش، معلمان ناچارند دانش‌آموزانی را که شرایط جسمانی مشابهی ندارند، یکجا در کلاس ورزش مشارکت دهند. این‌گونه شرایط است که احتمال بروز آسیب در دانش‌آموزان را افزایش می‌دهد، زیرا به شکل ناخواسته، آنان تحت فشارهای مضاعف تمرینی قرار می‌گیرند.

شاید در عصر کنونی بتوان گفت که کم‌تحرکی کودکان به‌خاطر سبک زندگی از مهم‌ترین علل بروز آسیب‌ آنان است، زیرا کم‌تحرکی نه تنها کودکان را دچار فقر حرکتی و افراد با مهارت‌های ناکافی می‌‌کند، بلکه چاقی ناشی از کم‌تحرکی را به‌دنبال دارد که علت بروز بسیاری از آسیب‌هاست. اگر در شرایط همسان برخورد دانش‌آموزان با وزن‌های مشابه احتمال بروز خطر آسیب جدی را به دنبال ندارد، اما در  هنگامی که آنان مبتلا به چاقی و اضافه‌وزن ناخواسته هستند هرگونه برخورد می‌تواند به آسیب شدید جسمانی بینجامد. تلاش تمام معلمان ورزش و تربیت‌بدنی مدارس، پیشگیری از آسیب با بهره‌گیری از محیط پرتحرک است. زندگی فعال دانش‌آموزان به‌ویژه دانش‌آموزان دختر، موجب کاهش چاقی و در نتیجه پیشگیری از آسیب آنان خواهد شد. درصورتی‌که کم‌تحرکی کودکان برطرف نشود شاید به‌زودی شاهد بروز معلولیت‌های زودهنگام کودکان به دلیل بیماری‌های مختلف و ابتلا به آسیب‌های مختلف و شدید جسمانی باشیم. فعالیت جسمانی نه تنها خطر بروز ابتلا به چاقی را برطرف می‌کند، بلکه با وزن مناسبی که دانش‌آموزان به‌دست می‌آورند امکان فعالیت ایمن را برای آنان بیش از گذشته فراهم خواهد کرد.

از سوی دیگر، نامطلوب بودن سطوح زمین بازی که اغلب در حیاط مدرسه مشاهده می‌شود و به‌صورت آسفالت و بتن سخت است، علت مهم بسیاری از آسیب‌ها به‌ویژه خراشیدگی‌های پوستی است. در کنار آن، می‌توان به موانع خطرناک متعدد در محیط ورزشی مدارس به‌ویژه حیاط مدرسه (پله‌ها، چاله‌ها، عدم پوشش حفاظتی میله‌های دروازه هندبال، بسکتبال و...) اشاره کرد که به‌شکل جدی سلامت بچه‌ها را تهدید می‌کند. باید به خاطر داشت که به دلیل جنب‌وجوش و شور و حال زیاد دانش‌آموزان در زنگ ورزش و ناتوانی معلمان در کنترل همه دانش‌آموزان، بچه‌ها به‌مراتب بیشتر از اقشار دیگر به‌ویژه ورزشکاران در معرض خطر و آسیب‌پذیری قرار می‌گیرند. از این‌رو می‌توان دریافت که چرا آسیب کودکان در ایران و بسیاری از کشورها در طی سالیان اخیر رشد چشمگیری داشته که موجب نگرانی متخصصان شده است. آشنایی بیشتر با علل و سازوکارهای بروز آسیب‌ به‌خصوص ورزشکاران جوان به دلیل ویژگی‌های جسمانی، حرکتی و روانی آنان، به‌عنوان ضرورتی در محافل پزشکی ورزش مطرح است [8 و 9]. نتایج پژوهش‌های متعدد در کشورهای مختلف نشان می‌دهد که صدمات ورزشی عمده‌ترین دلیل آسیب‌دیدگی در نوجوانان 11 تا 18 سال اروپایی و آمریکایی به‌حساب می‌آید [10 و 11]. بی‌شک با تدبیر مدیران مدرسه به‌ویژه معلمان ورزش و همکاری دانش‌آموزان و خانواده‌های آنان می‌توان با آموزش و استفاده از علائم و نشانه‌های راهنما از بسیاری آسیب‌ها پیشگیری کرد.

آسیب‌های ورزشی هزینه‌های اجتماعی و درمانی زیادی در پی دارند. هرساله بیش از یک‌پنجم جمعیت کودکان در نتیجه یک آسیب در حوادث و اورژانس حضور دارند [12 و 13]. در میان کودکان 5 تا 14 ساله، صدمات و آسیب‌ها 56% از مرگ‌ومیرها را شامل می‌شوند. بالاترین میزان مرگ‌ومیر و عوارض ناتوانی کودکان مربوط به آسیب ضربه مغزی، آسیب نخاعی، سوختگی و خفگی در آب است [14 و 15]. افزون بر هزینه‌های درمانی و اجتماعی، آسیب‌های ورزشی هزینه اقتصادی زیادی نیز به خانواده دانش‌آموزان تحمیل می‌کنند. دنسکو و همکاران (2000) در یک مطالعه، هزینه‌های درمانی آسیب‌های کودکان و نوجوانان زیر 21 سال در تمامی آسیب‌ها را در طول هشت سال پیاپی، دو میلیارد دلار آمریکا در سال 1994 تخمین زدند. علاوه بر این، آن‌ها هزینه‌های از دست دادن فرصت‌های درآمد در آینده در اثر ایجاد آسیب را نیز پنج میلیارد دلار و هزینه از دست دادن کیفیت زندگی‌شان را شانزده میلیارد دلار تخمین زدند [16].

با توجه به ضرورت تدوین برنامه مناسب و مبتنی بر اطلاعات واقعی، ضروری است همچون برخی از کشورهای پیشرفته نسبت به ارائه یک برنامه راهبردی برای پیشگیری از آسیب دانش‌آموزان اقدام کرد تا علاوه بر حفظ محیط فعال و پرنشاط دانش آموزان، آنان بتوانند بدون دغدغه و نگرانی از آسیب‌ به فعالیت‌های حرکتی و ورزشی خود بپردازند و با شناخت نرخ واقعی آسیب و علل آن، امکان مشارکت بیشتر دانش‌آموزان در ورزش را بدون نگرانی فراهم کند و آنان و خانواده‌هایشان با اطمینان بیشتر به فعالیت ورزشی ادامه دهند. همچنین با شناسایی مواضع خطر و آموزش‌های موردنیاز، درک و فهم صحیحی از میزان خطر آسیب به‌دست آورند. در این راستا سازمان‌های اجتماعی و اثرگذار نیز باید به کمک آموزش‌وپرورش بیایند تا اطلاعات لازم را با بهره‌گیری از رسانه ملی و شبکه‌های اجتماعی در اختیار جامعه قرار دهند.

به منظور دستیابی به جامعه عاری از آسیب‌های ورزشی دانش‌آموزان، باید به برخی از نکات مهم نیز توجه داشت. همواره به‌خاطر داشته باشیم که دانش‌آموزان از شرکت در فعالیت‌های شدید جسمانی خودداری کنند. رعایت سن تقویمی، وزن، جنس و قد دانش‌آموزان در تمرین و مسابقه می‌تواند عامل مهم جلوگیری از آسیب‌ باشد. به جای ورزش‌های قهرمانی و رقابتی، دانش‌آموزان به شرکت در فعالیت‌های تفریحی و سرگرمی به‌منظور کسب مهارت بیشتر تشویق شوند. شرکت دانش‌آموزان در فعالیت‌های ورزشی منوط به انجام آزمایش‌های کامل جسمانی باشد. دانش‌آموزان ورزشکار امکان انتخاب رشته ورزشی موردعلاقه خود را داشته باشند. همان‌گونه که اشاره شد ایمنی وسایل و تجهیزات و مکان بازی بچه‌ها در مدارس بسیار مهم است و در این راستا، آموزش و راهنمایی صحیح، شیوه مناسب در پیشگیری از آسیب‌های ورزشی به‌حساب می‌آید.

منابع

1. اندام، رضا و مهدی‌زاده، ر. (1383). «مطالعه رابطه میان فعالیت بدنی و آموزش مدارس راهنمایی و دبیرستان‌های شهرستان شاهرود». کتاب مقالات چهارمین کنفرانس تربیت‌بدنی و تندرستی مدارس. تهران.

2. آزمون، جواد و آجودان گرگانی، ماندانا (1382). درس تربیت‌بدنی در مدرسه‌های جهان. معاونت تربیت‌بدنی و تندرستی وزارت آموزش‌وپرورش، انتشارات دفتر تحقیقات و توسعه، چاپ اول.

3. قدیمی ایلخانلار، حسن؛ بلوچی، رامین و نیک‌نژاد، محمدرضا (1389). «بررسی دیدگاه دبیران تربیت‌بدنی در مورد علل و شیوع آسیب‌ در ورزش مدارس». نشریه طب ورزشی، سال دوم، شماره 4.

4. ابوالقاسمی، ناریا و برکاتی، سیدحامد (1393). بچه‌های کوچک، آسیب‌های بزرگ. انتشارات اندیشه ماندگار.

5. Azeredo R, Stephens-Stidham S. «Design and implementation of injury prevention curricula for elementary schools: lessons learned.» Injury Prevention. 2003 Sep 1;9(3):274-8.

6. Darrow CJ, Collins CL, Yard EE, Comstock RD. «Epidemiology of severe injuries among United States high school athletes.» The American Journal of Sports Medicine. 2009; 37(9):1798-805.

7. ابراهیمی عطری، احمد و کوشکی، حسن (1391). «میزان فراوانی آسیب‌های ورزشی و علل مرتبط با آن در دانش‌آموزان پسر شرکت‌کننده در المپیاد سال 89 خراسان رضوی». مجله دانشگاه علوم پزشکی سبزوار، دوره 19، شماره 1، بهار 1391، صص 206 ـ 198.

8. قراخانلو، رضا؛ دانشمندی، حسن و علیزاده، محمدحسین (1383). پیشگیری و درمان آسیب‌های ورزشی. تهران: سمت، چاپ اول.

9. Gratz RR.Schoolinjuries. (1992). What we know, what we need. Journal of pediatric healthcare. 1992;6:256-62.

10. Taylor BL, AttiaMW(2000). «Sports related injuries in children.» Acad Emerg med.;7:1376-82.

11. Sibert JR, Maddocks GB, Brown BM. «Childhood accidents—an endemic of epidemic proportions.» Arch Dis Child 1981;56:225-34.

12. Lyons RA, Lo SV, Heaven M, et al. «Injury surveillance in children---usefulness of a centralised database of accidentan emergency attendances». Inj Prev 1995;1:173-6.

13. Public Health Service. Promoting health/preventing disease: year 2000 objectives for the nation. Washington, DC: Department of Health and Human Services, 1989.

14. Institute of Medicine. Disability in America: toward a national agenda for prevention. Washington, DC: National Academic Press, 1991.

15. Saadat S, Mafi M, Sharif-Alhoseini M. «Population Based Estimates of Non Fatal Injuries in the Capital of Iran.»

BMC public health. 2011;11(1):608.

16. Danseco ER, Miller TR, Spicer RS. «Incidence and costs of 1987-1994 childhood injuries: demographic breakdowns.» Pediatrics. 2000;105(2):27.