میراث حقیقی: بررسی آثار زنده یاد دکتر محسن جعفری مذهب

اشاره

کتاب «میراث حقیقی»¹ مجموعه‌ای مفصل و متنوع شامل حدود 215 عنوان مطلب،‌ اعم از ترجمه (33 عنوان) مقاله، مصاحبه، گفت‌وگو، نقد، معرفی کتاب و ... است. این مجموعه با همت و تلاش مجتبی تبریزنیا و اعظم هدایتی (همسر مرحوم دکتر جعفری مذهب) و همکاری و مساعدت خانه کتاب در دی‌ماه 1396 به زیور طبع آراسته شد. شادروان دکتر محسن جعفری مذهب حقیقی نویسنده‌ای پرکار و اندیشمندی نکته‌سنج و خلاق بود. او در طول حیات علمی خود در کمیته‌‌ها و انجمن‌های علمی ملی و بین‌المللی فعالیت‌ می‌کرد. دانش‌آموخته تاریخ بود. مدرک دکتری خود را در سال 1386 از دانشگاه شهید بهشتی دریافت کرده بود. از سال 1374 نیز عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران شد.

دکتر جعفری مذهب در تأسیس برخی از انجمن‌های علمی و بین‌المللی نقش فعالی داشت که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کتابخانه تخصصی ـ پژوهشی اوقاف در سال (1374)

• انجمن تاریخی کاغذ (1381)

• انجمن دوستی ایران و لهستان

• انجمن ایرانی تاریخ مغولان (1380)

• سرای ایران‌شناسی

• انجمن دوستداران فرهنگ ایران و ایتالیا

• طراح و مسئول «خبرنامه کانون ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی کتابخانه ملی»

دکتر جعفری مذهب عضو انجمن مطالعات اوراسیای‌مرکزی ـ دانشگاه هاروارد (از سال 2001م) و عضو انجمن بین‌المللی مورخان کاغذ ـ آلمان از سال 2001 میلادی بود. از مسئولیت‌های وی می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• معاون پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (1386 ـ 1388)

• مدیر گروه پژوهش سندشناسی و سندپژوهی پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (1394 ـ 1396)

• عضو تحریریه مجلات وقف، میراث جاویدان، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا و گنجینه اسناد از سال (1373 تا 1386)

کتاب میراث حقیقی در 1394 صفحه به همراه یک پیش‌گفتار و مقدمه، و یک پیوست تصاویر بیست صفحه‌ای در دوازده فصل و فصل سیزدهم با عنوان پیوست به چاپ رسیده است.

فصل اول کتاب موضوعات متنوعی از تاریخ اسلام، سلجوقیان، خوارزم شاهیان، هر کدام با سه عنوان فرعی و مغولان با هجده زیرعنوان، تیموریان با یک عنوان فرعی و صفویان با شش عنوان و تاریخ معاصر با دو عنوان از صفحه 15 تا 322 کتاب را در برمی‌گیرد.

فصل دوم کتاب با عنوان اصلی آسیای میانه، با سی و چهار زیرعنوان، از صفحه 325 آغاز می‌شود و تا صفحه 521 ادامه دارد. از بخش‌های مهم این فصل ترجمه چند مقاله قابل‌توجه است؛ نظیر ترجمه مقاله «اسلام در تبت،‌ بام دنیا» از خوزه اینیاتیوکابزون² که قبلاً در نشریه وقف میراث جاویدان در زمستان 1377 منتشر شده بود. ترجمه دیگر مقاله‌ای است با عنوان «ایرانیان در تبت» از نویسنده‌ای به نام بی‌. ای. کولس³. در این مقاله به مسئله ایرانیان در تبت و نستوریان در تبت و همچنین به حضور ارمنیان در لهاسا اشاره شده است. مقاله‌ای نیز با عنوان «علل اقتصادی جدایی ایران و توران» که قبلاً در مجله تاریخ روابط خارجی به چاپ رسیده بود در این فصل گنجانده شده است.

فصل سوم با عنوان اصلی «چین» پنج زیرعنوان (525 تا 572) را در برمی‌گیرد. نخست مقاله‌ای است از چن‌دا ـ شنگ با عنوان «معماری اسلامی چین در مسیر جاده‌های ابریشم»4 ترجمه دکتر جعفری مذهب که روایت‌گر تنوع ارزشمندی از معماری اسلامی در چین محسوب می‌شود و از نقطه‌نظر علمی بسیار حایز اهمیت است. همچنین در این فصل مقاله‌ای از آن شادروان باعنوان معرفی کتاب معماری اسلامی در چین اثر لیوژی پینگ⁵ گنجانده شده است. ترجمه مقاله «قرآن در چین» اثر جین یی‌جیو⁶ از بخش‌های دیگر فصل سوم محسوب می‌شود.

فصل چهارم، با عنوان اصلی ترک‌شناسی، ده زیرعنوان (577 تا 612) را به خود اختصاص داده است. اسامی زیرعنوان‌ها عبارت است از:

• آثار وقفی ترکیه

• دفاتر ثبت ‌ایران در «دفتر خاقانی» دولت عثمانی

• مدارس دوره عثمانی

• گرجستانات و اسناد عثمانیان

• کتاب جهان‌نما: تاریخ نشری

• اصطلاحات معماری اسلامی در بوسنی و هرزگوین

• تاریخ اروج بیگ

• ایرانیان و ترکان

• قندپارسی در دیار روم

یکی از مقالات خوب این فصل «دفاتر ثبت ایران در دفتر خاقانی دولت عثمانی» تألیف برنارد لوییس⁷ است که دکتر جعفری مذهب آن را ترجمه و در مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا در (شهریور سال 1377) منتشر کرده بود.

فصل پنجم با  عنوان اصلی‌ «ترساشناسی» پنج عنوان فرعی (615 تا 655) را به خود اختصاص می‌دهد. یکی از مقالات مفید این فصل مقاله‌ای است با عنوان «تازه قانون» ترجمه گیلکی «موعظه سرکوه» از انجیل متیّٰ که در نشریه فرهنگ گیلان در زمستان 1383 به چاپ رسیده بود. دکتر جعفری مذهب در این مقاله موضوعاتی چون؛ پیشینه مسیحیت در ایران، پیشینه مسیحیت در گیلان، ترجمه کتاب مقدس به زبان فارسی، ترجمه کتاب مقدس به زبان‌های ایرانی، تازه قانون، نسخه‌شناسی و ... را مورد بحث و بررسی دقیق و عالمانه قرار داده است.

فصل ششم با عنوان اصلی «جغرافیا» از چهار عنوان فرعی زیر تشکیل شده است:

• جهان‌نما، سیر تاریخی اطلس

• سفرهای علمی ابن‌عساکر در ایران

• افسانه‌سرایی بوموف: ضرورت آگاهی از آوانویسی متفاوت اروپایی برای حفظ نام‌های ایرانی در خلیج‌فارس

• نقشه‌نگاری‌های یک سکه‌شناس

یکی از بخش‌های جالب این فصل معرفی کتاب «جهان نما: سیر تاریخی اطلس⁸» است. در سال 1984 میلادی، در روزهای 25 و 26 اکتبر یک سمپوزیوم بین‌المللی درباره نقشه‌ و اطلس در کتابخانه کنگره ایالات متحده آمریکا برگزار شد.

در این کنگره نمایشگاهی باعنوان «جهان‌نما: سیر تاریخی اطلس» بود.

مجموعه مقالات این سمپوزیوم به‌صورت کتابی منتشر و به سه تن از نویسندگان در گذشته تقدیم شد. این کتاب را دکتر جعفری مذهب در کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، در شماره 30، فروردین 1379 معرفی کرده بود.

از بخش‌های دیگر این فصل ترجمه مقاله‌ای از صلاح‌الدین‌منجّد به نام «سفرهای علمی ابن‌عساکر در ایران» است که در شماره 15 نشریه تاریخ اسلام، در سال 1382 چاپ و منتشر شده بود. از دیگر مقالات بسیار جالب فصل ششم مقاله‌ای است به نام «افسانه‌سرایی بوموف، ضرورت آگاهی از آوانویسی متفاوت اروپایی برای حفظ نام‌های ایرانی خلیج‌فارس» که این نیز قبلاً در مجله رشد آموزش جغرافیا، شماره 109 دوره 29 زمستان 1393، منتشر شده بود. در این مقاله جعفری مذهب با تیزبینی ویژه خودآوا‌نویسی غلط پژوهشگران اروپایی در مورد جزیره ابوموسی را که به غلط «بوموف» بوموو⁹، «بوم‌او¹⁰» و ... تلفظ و نام‌گذاری کرده‌اند، به نقد کشیده است.

فصل هفتم، با عنوان اصلی سکه‌شناسی که یکی از تخصص‌ها و مهارت‌های ویژه دکتر جعفری مذهب محسوب می‌شد، 15 عنوان فرعی (701 تا 790) را به خود اختصاص داده است. عنوان‌های این فصل عبارت‌اند از:

ـ سکه‌ آیینه گذشته‌ها.

ـ مشکل رو و پشت سکه‌های اسلامی

ـ هزار سال بِزی

ـ عدل ختایی

ـ کوریکشی (یکشاهی کور)

ـ سکه‌های اسلامی در انگلستان سده دهم میلادی

ـ ویژگی‌های بازرگانی خلیج‌فارس در پرتویافته‌های نوین سکه‌شناسی

ـ تمغای محمود یلواج

ـ سه نکته در هزار سال

ـ بازسازی دستگاه ضرب سکه در دوره ایلخانان

ـ نگاه روسی به خورشید ایرانی؛ تجربه‌ای سکه‌شناختی

ـ نشست‌ میراث زبان فارسی در شبه قاره هند

ـ خورشید گرفتگی در سکه‌های ایرانی

در نخستین بخش این فصل، درس ششم کتاب درسی تاریخ‌شناسی سال چهارم دبیرستان با عنوان «سکه‌ها آیینه گذشته‌ها» قرار گرفته است. این درس یکی از دروسی است که بر تفکر علمی معلمان و دانش‌آموزان نسبت به مقوله سکه، در حوزه مطالعات تاریخی، تأثیری عمیق بر جای گذاشته است. ساختار علمی، منطقی و منظم این درس سبب شده است که همواره معلمان و دانش‌آموزان در تفهیم و دریافت شبکه مفهومی این درس خلاقانه و فعالانه مشارکت نمایند. دیگر مقاله جالب این فصل اثری است به نام «مشکل رو و پشت سکه‌های اسلامی» اثر؛ یِ باراک و هـ . ا. عواد¹¹ که در مجله باستان‌شناسی و تاریخ (سال یازدهم شماره 1 و 2، پاییز و زمستان 1375 و بهار و تابستان 1376) چاپ شده است. این ترجمه، از آثار مفید دکتر جعفری مذهب به شمار می‌آید.

از مقالات دیگر این فصل، ترجمه مقاله «ویژگی‌های بازرگانی خلیج‌فارس در پرتویافته‌های نوین سکه‌شناسی» اثر نیکلاس.م.لوویک¹² است. این مقاله اولین بار در نشریه پیام بانک در (شماره‌های 174 ـ 182، شهریور تا آذر 1377، چاپ شده بود و بعد در پژوهشنامه خلیج‌فارس، به کوشش مجتبی تبریزنیا و عبدالرسول خیراندیش، 1390، توسط خانه کتاب تجدید چاپ شد. مقالات این فصل نشان از دقت، ظرافت و مهارت دکتر جعفری مذهب در مقوله سکه‌شناسی دارد. همین توانایی‌ها و نکته‌بینی‌های دقیق او سبب شده بود که او بتواند در مواقعی کاشف برخی از موضوعات و حقایق تاریخی شود. در گفت‌وگوی او با مسعود جوادیان، در مجله رشد آموزش تاریخ، (شماره 53 دوره پانزدهم، زمستان 1392) آن شادروان درباره اهمیت سکه در مطالعاتش این‌گونه پاسخ داده است: «سکه برای من نقش به اصطلاح چاشنی را بازی می‌کند. یعنی سکه‌ها به من خط می‌دهند. من کاتالوگ‌نویس نیستم. چون معتقدم هزار تا سکه هم داشته باشیم مهم نیست، مهم این است که یک سکه داشته باشیم و بتوانیم از روی آن بخشی از تاریخ را مشخص کنیم ... یعنی از روی سکه بشود یک واقعیت تاریخی را مطرح کرد. مثلاً من در 10 نوشته جدی که در 5 سال اخیر داشته‌ام احتمالاً نیمی از آن‌ها با بحث سکه مرتبط بوده است. سکه یا محرک اولیه مقالات من است یا نتیجه‌گیری مقالات یا وسیله‌ای برای روشن کردن وضعیت منابع تاریخی¹³»

دکتر جعفری مذهب یک توصیف‌گر ساده نبود. مقالات او همواره در عین موجز و مختصر بودن دارای نکته‌های جدید و سرنخ‌های بدیع و عالمانه بود.

فصل هشتم با عنوان اصلی مُهرشناسی، با دو عنوان فرعی، گنجینه مهرهای استوانه‌ای «دای سوکه کاواتا¹⁴ و مهرهای مالکیت صفحات 793 تا 798 کتاب را به خود اختصاص داده است. اولی معرفی کتابی است که در نشریه موزه‌ها (شماره 25، سال چهارم پاییز 1379) چاپ و منتشر شده بود و دومی مقاله‌ای دو صفحه‌ای است که در نشریه آیینه میراث (شماره 32، بهار 1385) به چاپ رسیده بود.

فصل نهم کتاب با عنوان اصلی «نسخه خطی، سندشناسی، چاپ، کاغذ، و نقد و معرفی کتاب» سامان‌یافته است. در ذیل این عنوان 54 عنوان فرعی که مجموعه‌ای از نشست‌ها، مقالات و نقد و معرفی کتاب را شامل می‌شود قرار دارد. دکتر جعفری مذهب در زمینه نسخه‌شناسی به‌ویژه فهرست‌نویسی و استفاده از «واتر مارک» در «کاغذشناسی» روش و دیدگاهی را مطرح کرده بود. ترجمه «یادداشتی درباره عبارت کاغذ شرقی از دان‌بکر» از بخش‌های خوب این فصل است. معرفی سه رساله درباره تَه‌نقش (واترمارک)، رسایل برادران زونگی و همچنین معرفی کتاب مجموعه مقالات «کاغذسازان فابریانو در ایتالیا و اروپا¹⁵» از بخش جالب فصل نهم است.

یکی از ترجمه‌های این فصل ترجمه مقاله وزین و معتبر «کاغذهای اروپایی و آسیایی در اقیانوس هند»¹⁶ اثر راسل جونز است. معرفی فهرست‌های مشترک نشریات فارسی، عربی، آذربایجانی و ترکی عثمانی در کتابخانه‌های جمهوری آذربایجان و معرفی کتاب فهرست مشترک نشریات و جراید فارسی در کتابخانه‌های بریتانیا به کوشش «اورسولا سیمز ویلیامز»¹⁷ از بخش‌های مهم این فصل است. این فصل که از صفحه 801 آغاز می‌شود و تا 1178 ادامه می‌یابد طولانی‌ترین فصل کتاب است.

فصل دهم: با عنوان «نکته‌سنجی‌ها و نکته‌گویی‌ها» شامل نکات ریز و ظریفی است که مرحوم دکتر جعفری مذهب در نقد مقالات و یا بیان نکات ویژه و ظریف نوشته بود و در این فصل ذیل 32 عنوان گنجانده شده است. برخی از یادداشت‌های این فصل در یک صفحه چاپ و منتشر شده است. مثلاً در شماره 33 آذر و دی کیهان اندیشه، مرحوم جعفری مذهب، به دو نویسنده‌ای که میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله را با سرجان ملکم یکی پنداشته بودند، خاطر نشان می‌کند که «این دو نویسنده محترم توجه نداشته‌اند که: ملکم‌خان ارمنی ناظم‌الدوله از رجال دوره ناصری و مظفری است و اصلاً از اصفهان است. و «سرجان ملکم»،‌سفیر انگلستان در ایران در عهد فتحعلیشاه و اصلاً انگلیسی است و ظاهراً ملکم ناظم‌الدوله پس از مرگ سرجان ملکم به دنیا آمده است ... امید است با دقت و تحقیق بیشتر شاهد چنین اشتباهات فاحش دیگر نباشیم زیرا در تاریخ اسامی بسیاری از افراد به هم شباهت دارد¹⁸» نقد مقاله «کتابخانه‌های جهان اسلام در قرون وسطی» که توسط محمدرستم دیوان نوشته و توسط سیدحسین اسلامی ترجمه شده بود نشان از دید عمیق او به مسکوکات دوره عباسی دارد.¹⁹ مقاله کوتاه ایشان به نام «نقدی بر متکلف‌نویسی» که در نشریه انشا و نویسندگی (شماره 22 مرداد 1391) چاپ شده و در این فصل گنجانده شده است، بسیار عالمانه و دقیق است.

گفت‌وگوی شیرین خلف بیگی با دکتر جعفری مذهب در فصل دهم همین کتاب نیز که قبلاً در نشریه انشا و نویسندگی (30 فروردین 1392 شماره 20) در باب سفر و سفرنامه‌نویسی انجام شده بسیار جالب و نکته‌سنجانه است.

مقاله «مستعار، ماجراجویی مستعارنویسی» نیز که قبلاً در فصلنامه کتاب اطلاع‌رسانی و ارتباطات (شماره 3 و 4 پاییز و زمستان 1393). منتشر شده و اکنون در این فصل جای گرفته حاوی مطالبی است که طرح آن در مجامع علمی سابقه نداشته و یا بسیار کم سابقه است.

ایشان در بخشی از این مقاله می‌نویسد:«مستعارنویسی «حق» افراد است و می‌توانند از آن استفاده کنند²⁰»

فصل یازدهم با عنوان اصلی «گیلان» و زیر عنوان‌های ذیل سامان‌یافته است.

• گیلان به روایت پدرو تیشیرا

• سفر به گیلان در آستانه نخستین جنگ جهانی

• اوضاع اقتصادی رشت در آخرین سال‌های حکومت ناصرالدین‌شاه

• شهبندری عثمانی در رشت

• فرمانروایان علوم طبرستان، دیلمان و گیلان

• دریای گیلان، مازندران و تبرستان

• منع تخلف مالیاتی به گیلان

• طرح خواهرخواندگی بندر انزلی و بندر کنستانتا در رومانی

دلبستگی شادروان جعفری مذهب به زادگاه خود رشت سبب شده بود او همواره به این دیار توجه ویژه‌ای داشته باشد و آثار فوق را در حوزه گیلان‌پژوهی، هر چند موجز و مختصر، اما مؤثر و مفید، تألیف کند. این بخش از کتاب صفحات 1309 تا 1362 را به خود اختصاص داده است.

فصل دوازدهم مقالات دایرئ‌المعارفی است. که صفحات 1363 تا 1394 را به خود اختصاص داده است. در این فصل مقالاتی درباب اتسزبن‌اوق خوارزمی، استرآبادی، پایزه، اکنجی، اندخوی، انوری، اطلس و چاو گنجانده شده است.

این مقالات در دانشنامه جهان اسلام، ج 5 و دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد 3، 6، 9 و 10 و دایرة‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی بین سال‌های 1373، تا 1386 تألیف و چاپ و منتشر شده بود. در مجموع نه مقاله از جعفری مذهب در سه دایرة‌المعارف منتشر شد. شش مقاله در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی،‌ دو مقاله در دانشنامه جهان اسلام و یک مقاله در دایرة‌المعارف اطلاع‌رسانی و کتابداری.

مجموعه آثار مرحوم دکتر جعفری‌مذهب در شصت و‌ چهار نشریه به چاپ رسیده است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به کیهان اندیشه، آیینه پژوهش، نامه پارسی، باستان‌شناسی و تاریخ، ترجمان وحی، پیام بانک، مطالعات آسیای میانه و قفقاز، رسانه، پیمان،‌ تاریخ روابط خارجی، رشد آموزش تاریخ، گنجینه اسناد، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، مزدک‌نامه، مجله موزه‌ها، نامه انجمن، پژوهشنامه خلیج‌فارس، آینده‌نو، پیام‌ بهارستان، پژوهش‌های علوم تاریخی، نامه ‌ایران و اسلام، نقد کتاب اطلاع‌رسانی و ارتباطات، نقد کتاب میراث، ‌انشاء و نویسندگی و وقف میراث جاویدان اشاره کرد. در کتاب ماه تاریخ و جغرافیا بیشترین آثار او، یعنی 34 اثر، به چاپ رسیده است.

تنوع و تعدد آثار مرحوم جعفری مذهب نشان از آشنایی جامع او به موضوعات، سندشناسی، باستان‌شناسی، مهرشناسی و ... دارد به‌ویژه نوشته‌های آن مرحوم درمورد تاریخ مغولان و ایلخانان گواه روشنی است که می‌توان ایشان را به عنوان یک مغول‌شناس ممتاز معرفی کرد؛ به‌گونه‌ای که دکتر خیراندیش نیز در مورد ایشان گفت: «من شهادت می‌دهم که دکتر جعفری مذهب در تغییر جهت و توسعه منابع مطالعاتی ما درباره مغول در ایران نقش اصلی داشت²¹»

روحش شاد

پی‌نوشت‌ها

1. مجموعه مقالات زنده یاد دکتر محسن جعفری مذهب،‌ به کوشش مجتبی تبریزنیا و اعظم هدایتی، تهران: خانه کتاب،‌ 1396.

2. Cabezon -jose Ignacio "Islam on the Roof of the World"

3. B.E Colless "the traders of the pearl: the Mercantile and Missionary Activities of Persian and Armenian christians in South East Asia"

4. chen  Da - sheng: "ISLamic architecture in china along the silk Roads"

5. Liu zhi ping

6. jin Yijiu, quran in china

7. B. lewiss "Registers on IRan and adharhayjan in the ottoman Defter - I Khaqani"

8. Images of the world: the Atlas through history

9. Boumou

10. Boum Aou

11. Bacharachl, jere& H. A. Awad, "the problem of the obverse and the Reverse in ISlamic Numismatics"

12. "trade patterns on the Gulf Persian in The light of recent coin Evidence" lowick. Nicolas.

13. همین کتاب ص 10 و نیز بنگرید به رشد آموزش تاریخ، شماره 53، دور پانزدهم، شماره 2، سال 2، زمستان 1392 صص 4 ـ 11.

14. kawata Daisuke cylinder seal Collection edited by: kawata yasuko, Suzuki yoka.

15. the use of techniques and work by Papermarks From Fabriano in Italy and Europe.

16. Russell jones "European and Asia Papers in Malay Manuscripts. A provisional Assessment".

17. union catalouge of Persian Serials edited by ursula sims - williams, with on introduction by john Gurney.

18. کیهان اندیشه، شماره 33، آذر و دی 1369 صص 195 ـ 196. و نیز بنگرید به همین کتاب ص 1181.

19. نگاه کنید به عضدالدوله دیلمی و روپیه هندی در صفحه 1185 همین کتاب و نیز، آیینه پژوهش شماره 32، خرداد و تیر 1374 صص 104 ـ 105.

20. فصل دهم همین کتاب ص 1262.

21. سخنرانی، دکتر  عبدالرسول خیراندیش در تاریخ 21 آذر 1396، در مراسم چهلم درگذشت مرحوم دکتر جعفری مذهب نگاه کنید به صفجه 17 همین کتاب.