1.
مقدمه
نظام
آموزشی هر کشور، با توجه به سیاست‌های
آموزشی و فرهنگی آن مشخص می‌شود.
کتاب‌های درسی که برای
آموزش در مراکز آموزشی کشورها تهیه می‌شود،
یکی از ابزارهای قدرتمند برای رسیدن به اهداف تعیین شده آموزش‌وپرورش کشورها است. در ایران نیز، مانند
دیگر کشورها به موضوع تدوین و تألیف کتاب‌های
درسی اهمیت ویژه‌ای داده می‌شود. جریان تغییر نظام آموزشی در چند
سال اخیر باعث تغییرات در کتاب‌های
درسی و حتی خلق عناوین جدید شده است. یکی از این عناوین جدید کتاب آزمایشگاه علوم تجربی است. در تألیف کتاب‌های درسی برای یک سال تحصیلی سعی بر آن
است که کتاب‌های درسی که در
ارتباط با هم هستند، همگرایی با هم داشته باشند. در این مقاله سعی بر آن شده است
که مطالب کمک‌کننده به مبحث مورد
بحث در دو کتاب تازه‌تألیف
فیزیک (1) رشته ریاضی‌فیزیک
و مطالب مرتبط کتاب آزمایشگاه علوم تجربی مورد بررسی و نقد قرار گیرد. هرچند مرزبندی بین رشته‌ها در کتاب آزمایشگاه علوم مشخص نیست و
هدف این کتاب شناخت علوم تجربی است نه یک رشته خاص، اما به دلیل اینکه با کتاب
فیزیک(1) رشته ریاضی‌فیزیک،
بررسی می‌شود، آزمایشهای فیزیک مورد توجه قرار گرفته است.
در
ادامه برای راحتی کار به جای استفاده از عنوان کتاب فیزیک (1) رشته ریاضی‌فیزیک، از عنوان کتاب فیزیک (1) استفاده
می‌شود.
2.
بررسی فصل‌های
کتاب فیزیک(1) و مطالب مرتبط با آن در کتاب آزمایشگاه علوم تجربی
کتاب
فیزیک(1) دارای پنج فصل است. این پنج فصل مباحث مختلفی را مورد بررسی قرار می‌دهد. در این کتاب پس از مطلب اصلی درس،
برای درک و فهمیدن بهتر آن از تصاویر، تمرین، مثال، فعالیت و... استفاده شده است.
کتاب
آزمایشگاه علوم‌تجربی نیز دربرگیرنده
آزمایش‌هایی از رشته‌‌های زمین‌شناسی،
زیست‌شناسی، شیمی و فیزیک
است. این کتاب می‌تواند
در جبران جایگاه آزمایش و آزمایشگاه در نظام آموزشی نقش مهمی داشته باشد. مطالب
مکمل درسی از کتاب فیزیک(1) و آزمایشهای
مربوط به رشته فیزیک از کتاب آزمایشگاه علوم تجربی برای هر فصل در زیر مورد بررسی قرار گرفته است.
2.1.
بررسی فصل اول فیزیک(1) و مطالب مرتبط با
آن در کتاب آزمایشگاه علوم‌تجربی
در
این فصل علم فیزیک، به‌عنوان
علمی تجربی معرفی شده است. مفهوم و روش اندازهگیری
در آن نقش اساسی دارد و در آخر فصل نیز مفهوم چگالی معرفی شده است. در فصل اول
کتاب فیزیک (1)، مطالب و فعالیت‌هایی
برای درک بهتر موضوع مورد مطالعه قرار داده شده است. فهرست این مطالب در جدول
شماره (1) قابل مشاهده است.
کتاب
آزمایشگاه علوم‌تجربی(1) نیز در
مباحث اندازهگیری و چگالی آزمایش‌هایی را مورد بررسی قرار داده است.
فهرست این آزمایش‌ها در جدول(2) آورده
شده است.
در
این فصل فعالیت 1-1و 1-4 کار تحقیقی و فعالیت 1-2 و 1-3 معرفی یکاهای قدیمی در جهت
آشنایی با فرهنگ اندازهگیری
در ایام قدیم مطرح شده، که به نوبه خود قابل تأمل است. در ادامه، مطالب به‌طور مستقیم در ارتباط با بالا بردن سطح
یادگیری دانش‌آموزان است. فعالیت
1-5 دقیقاً با آزمایشهای
اندازهگیری ابعاد یک لوله و
اندازه‌گیری‌هایی به ضخامت یک برگ کاغذ، یکسان و
تکراری است. با توجه به کمبود ساعت تدریس این درس بهتر است این فعالیت از کتاب
فیزیک(1) حذف شود[4].
فعالیت
1-6، فعالیتی هوشمندانه در جهت خلاقیت و تفکر دانش‌آموز
است. خوب است بدانید صفحه 18 که در مورد مفهوم و شناخت ارقام با معنا و تفاوت دقت
و صحت نوشته شده، جابه‌جا
بیان شده است.
فعالیت1-7
فعالیتی قابل انجام در کلاس درس است، از طرفی دانش‌آموز
را وادار به تفکر می‌کند.
فعالیت 1-8 نیز در واقع انجام آزمایش‌هایی ساده، خلاقانه و زیبا است.
در
کتاب آزمایشگاه علوم‌تجربی
مباحث فصل اول به خوبی پوشش داده شده است. اما برای مطلب اندازهگیری، آزمایش ساده و جذاب (بخش آزمایش
مربی) در نظر گرفته نشده است. به همین علت احساس می‌شود
برای مطلبی که در اول کتاب فیزیک(1) به آن پرداخته شده است، آزمایشگاه علوم‌تجربی به آن دیرتر می‌پردازد. همچنین بهتر بود مطلبی در مورد
نحوه مدرج کردن دستگاه‌های
دیجیتال نیز در این کتاب گنجانده می‌شد.
در مبحث چگالی آزمایش‌ها
بسیار خوب انتخاب شده است.
2.2. بررسی فصل دوم فیزیک (1) و مطالب مرتبط با آن در کتاب آزمایشگاه
علوم‌تجربی
فصل
دوم فیزیک(1) با توجه به اطلاعاتی که دانش‌آموزان
از پایه هفتم و نهم خود دارند، تدوین شده است. این فصل در کتاب فیزیک(1) نسبت به
بقیه فصل‌ها دارای فعالیت‌‌‌های کمتری است. بیشتر با شکل، مثال و
تمرین‌های محاسباتی به درک
مطالب فصل پرداخته شده است.
مثال‌ها و پرسش‌های
مطرح شده در بین مطالب فصل، هدفدار است و به خوبی مهارت حل مسئله را در دانش‌آموزان تقویت می‌کند.
همچنین نکات مفهومی را که مرتبط با موضوع مورد بحث است خاطر نشان می‌کند. تنها فعالیت فصل، فعالیت 2-1 صفحه
46 است که در آن به تبدیل‌های
انرژی پرداخته شده است.
در
کتاب آزمایشگاه علوم‌تجربی
مطالبی که ارتباط با این فصل کتاب دارند در جدول شماره (3) جمع‌آوری شده است.
آزمایشهای
مطرح شده در این موضوع‌ها
به خوبی اهداف مشخص شده را برای دانش‌آموز
بیان می‌کند. دو آزمایش از
گرما تا حرکت و قایق بخار بین فصل دوم و فصل پنجم
مشترک است. جای یک آزمایش که نشان دهد نحوه کشیدن جسم در جابه‌جایی آن مؤثر است، خالی است.
2.3. بررسی فصل سوم فیزیک(1) و مطالب مرتبط با آن در کتاب آزمایشگاه
علوم‌تجربی
حالت‌های
ماده، معرفی دو مطلب جدید پلاسما و نانو، نیروهای بین مولکولی، فشار، اصل ارشمیدس
و اصل برنولی در فصل سوم مورد بحث و بررسی است.
مطالب
مکمل برای درک بهتر، در این فصل در جدول شماره (5) گردآوری شده است.
در
کتاب آزمایشگاه علوم‌تجربی
نیز در خصوص مفاهیم مورد بحث در فصل سوم آزمایش‌هایی
گنجانده شده است که در جدول شماره (4) نشان داده شده است.
فصل سوم فیزیک(1)، از فصل‌های
جذاب کتاب است و این جذابیت را دانش‌آموزان
در حین تدریس حس می‌کنند
[4]. در مورد معرفی پلاسما به یک پاراگراف و چند تصویر در خوب است بدانید بسنده
شده، بهتر بود در مورد این مطلب اطلاعات بیشتر در اختیار دانش‌آموزان این زمان که مشتاق خواندن مطالب
جدید و به روز هستند قرار داده می‌شد.
فناوری
و کاربرد صفحه 68 می‌توانست
برای دانش‌آموزان به‌طور مناسب‌تری
به طور مثال از کاربرد علم نانو در پزشکی و... انتخاب شود. مباحث نیروی بین
مولکولی و فشار به طور کامل به همراه شکل،فعالیت و... بیان شده است. مطالب
نیروی شناوری و شاره در حرکت، که در کتاب‌های
درسی قبل از آن‌ها صحبتی نشده بود با
کمک مطالب مکمل گنجانده شده که به مباحثی شیوا و قابل لمس برای دانش‌آموزان تبدیل شده است.
در
کتاب آزمایشگاه علوم‌تجربی
نیز در مورد مطالب این فصل به خوبی آزمایش‌هایی
قرار گرفته است.
در
پرسش آزمایش مولکول‌ها
دست در دست هم، اشاره‌ای
به احتیاط در مصرف جیوه نشده، بهتر است این تذکر برای چنین آزمایش‌هایی گنجانده شود.
2.4.
بررسی فصل چهار فیزیک (1) و مطالب مرتبط با آن در کتاب آزمایشگاه علوم‌تجربی
در
این فصل دانش‌آموز مطالبی در مورد
دما و دماسنجی، انبساط گرمایی، گرما، تغییر حالت‌های
ماده، روش‌های انتقال گرما و
قوانین گازها را یاد می‌گیرد.
برای بهتر شدن درک مطالب این فصل نیز از فعالیت، شکل و.... استفاده شده که درجدول
شماره (6) دسته‌بندی شده است. در کتاب آزمایشگاه علوم‌تجربی در راستای مفاهیم این فصل نیز
آزمایش‌هایی طراحی شده که در
جدول (7) نشان داده شده است.
فصل
چهارم، فصلی با مباحث متنوع مرتبط و طولانی است. طولانی بودن این فصل باتوجه به
کمبود زمان برای تدریس دغدغه بسیاری از دبیران است. می‌توان
با کاهش بعضی از مطالب به‌عنوان
مثال روش‌های انتقال گرما و...
از سنگینی این فصل کاست[4]. در این فصل نیز به خوبی از ابزارهای تصویر، فعالیت،
پرسش و مثال و... برای منسجم ساختن مطالب موردنظر استفاده شده است.
در کتاب آزمایشگاه علوم‌تجربی
آزمایشهای جوشاندن آب بدون
گرما و حرکت آب با گرمای دست در لابه‌لای
آزمایشهای رشته شیمی قرار
گرفته است اما از این آزمایش‌ها
برای مفاهیم فیزیک این فصل نیز استفاده می‌شود.
دیگر آزمایش‌ها نیز آزمایشهای مفید انتخاب شده‌اند. اما چند آزمایش در کتاب علوم‌تجربی فقط تیتروار آورده شده و انجام آن‌ها به کلاس فیزیک محول شده است. به‌نظر می‌رسد،
کمبود وقت درس فیزیک(1) و نیاز به آزمایشگاه مجهز، مانعی برای انجام دادن این
آزمایش‌ها است.
2.5. بررسی فصل پنج فیزیک (1) و مطالب مرتبط با آن در کتاب آزمایشگاه
علوم‌تجربی
فصل
پنجم اختصاصی رشته ریاضی و
فیزیک در کتاب
فیزیک(1)، مبحث ترمودینامیک را در برگرفته است.
معادله
حالت، فرایندهای ترمودینامیکی ایستاوار، تبادل انرژی، قوانین ترمودینامیک،
فرایندهای ترمودینامیکی، چرخه ترمودینامیکی و ماشین‌های
گرمایی مطالبی‌اند که در این فصل
مورد توجه است.
در
این فصل از شکل‌های طرح‌دار و رسم نمودارها برای نشان دادن
انواع فرایندهای ترمودینامیکی استفاده شده است.
علاوه
بر این شکل‌ها از پرسش‌ها و فعالیت‌هایی
نیز برای درک مفاهیم استفاده شده است. این مطالب در جدول شماره (8) جمع‌بندی شده است.
در
کتاب آزمایشگاه علوم‌تجربی
آزمایش‌هایی مانند از گرما
تا حرکت، قایق بخار، گاز آرمانی در دمای ثابت، با این فصل دارند، که در فصل ارتباط
دوم مورد بررسی قرار گرفت. فعالیت،
شکل، پرسش و... این فصل از کتاب درسی فیزیک(1) و
آزمایشگاه رشته ریاضی‌فیزیک
بسیار بیشتر، بهتر و گسترده‌تر
است. همین امر باعث شده مفاهیم ترمودینامیک بسیار راحت‌تر
توسط دانش‌آموز درک شود.
4.
نتیجه‌گیری
و پیشنهادها
با
توجه به بررسی‌های انجام شده، مطالب
تکمیلی در کتاب تازه‌تألیف
فیزیک(1) از لحاظ کمیت وکیفیت بسیار بهتر از کتاب فیزیک و آزمایشگاه قدیم است [5].
کتاب
آزمایشگاه علوم تجربی با توجه
به همسویی بسیار زیاد با کتاب فیزیک(1)، در تعمیق و یادگیری بیشتر مطالب درسی به
دانش‌آموزان کمک می‌کند. البته به شرط آنکه در حق این کتاب
تازه متولد شده اجحاف نشود!
پیشنهاد
می‌شود در کتاب
آزمایشگاه علوم‌تجربی در بخش آزمایشهای مربی، برای اندازهگیری، از اندازهگیری
ساده برای تصاویری که دارای خطای دید است، استفاده شود.
برای
فصل دوم در کتاب آزمایشگاه علوم‌تجربی
پیشنهاد می‌شود آزمایشی در مورد
اندازهگیری ضریب اصطکاک سطح
طراحی شود.
براساس
انتقال بهتر مطلب پیشنهاداتی در متن مقاله در قسمت بررسی هر فصل داده شده، که به
علت تکرار نشدن مطالب از عنوان کردن آن‌ها
در این قسمت صرف نظر شده است.
منابع
1.
کتاب فیزیک (1)؛ رشته ریاضی‌فیزیک؛
کد110209
2.
کتاب آزمایشگاه علوم تجربی(1)؛ کد110217
3.
نسخه الکترونیکی راهنمای معلم
4.
شفیع، شهناز؛ عارفی، عاطفه؛ کتاب فیزیک دهم و چالش‌های
آن در حین تدریس؛ اولین کنفرانس تجربه یک سال آموزش فیزیک خرداد95
5.
صبری،جلال؛ هنرپرور، بررسی محتوا ـ زمانی فیزیک؛ اولین کنفرانس تجربه یک سال آموزش
فیزیک خرداد 95