مقدمه
در دهه‌های اخیر با توجه به پیشرفت‌های اقتصادی، اجتماعی،
بهداشتی و توسعه شهرنشینی و صنعتی شدن جوامع، تغییرات سریعی در الگوی غذایی و سبک
زندگی جوامع بشری ایجاد شده است. نوجوانی از پویاترین و پیچیده‌ترین مراحل زندگی
انسان به‌شمار
می‌رود
و تکامل سریع جسمی و شخصیتی که در این مرحله رخ می‌دهد، می‌تواند بر رفتارهای مرتبط با فعالیت بدنی
و غذا خوردن را به شدت تأثیر بگذارد و خطر اضافه وزن را افزایش دهد.
چاقی یک پدیده
چندعاملی است که از تعامل چندین عامل پیچیده از جمله ژنتیک و سبک زندگی به‌ویژه فعالیت بدنی و
رژیم غذایی به‌‌وجود
می‌آید
که تحت‌تأثیر
زمینه‌های
اجتماعی، فرهنگی و محیطی قرار دارد. چاقی به‌عنوان اپیدمی قرن بیست‌ویکم شناخته می‌شود. به نظر می‌رسد ریشه چاقی به‌عنوان یک عامل تهدیدکننده
سلامت را باید در نوجوانی جست‌وجو کرد، زیرا این مرحله از زندگی انسان یک دوره بحرانی برای
گسترش چاقی و اضافه وزن است که با بروز چاقی و بیماری‌های غیرواگیر دیگر در بزرگ‌سالی ارتباط دارد.
چاقی در دوران کودکی و نوجوانی با خطر افزایش احتمال دیابت نوع 2، فشار خون، چربی
خون و سرطان در بزرگ‌سالی همراه است. همچنین چاقی بر اعتمادبه‌نفس نوجوانان و بروز علائم افسردگی نیز
تأثیرگذار است و در نتیجه، هزینه‌ها‌ی هنگفتی را بر سلامت افراد تحمیل می‌کند. در بسیاری از کشورهای در حال توسعه
از جمله ایران، شیوع چاقی در کودکان بیش از 2 برابر و در نوجوانان بیش از 4 برابر
نسبت به سه دهه گذشته گزارش شده است. سازمان بهداشت جهانی نیز پیش‌بینی کرده است که
تعداد جمعیت کودکان چاق در سال 2020 به حدود 60 میلیون نفر برسد که شیوع آن در کشورهای
خاورمیانه در مقایسه با سایر کشورهای در حال توسعه نسبتاً بالاتر بوده است. طبق
مطالعات 70 درصد کودکان چاق در بزرگ‌سالی نیز چاق خواهند بود. افزایش سرعت
روند اضافه وزن در بین کودکان و نوجوانان را باید یک زنگ خطر دانست. در ایران، چاقی
نوجوانان، شایع‌ترین
مشکل بهداشتی میان آنان است.
افزایش شیوع چاقی در
نوجوانان، نتیجه عدم تعادل بین انرژی دریافتی و هزینه انرژی است. در طی دو دهه
گذشته، هزینه انرژی در بچه‌ها کاهش پیدا کرده و الگوی فعالیت بدنی آن‌ها نیز تغییر کرده، که
نتیجه افزایش زمان صرف‌شده برای تماشای تلویزیون، بازی‌های ویدیویی، اینترنت و همچنین کاهش مدت
زمان برای فعالیت بدنی در مدارس و جوامع است. بیشتر مطالعات، تأثیر کاهش فعالیت فیزیکی
را در افزایش چاقی در کودکان و نوجوانان به مراتب بیشتر از عادت غذایی مشاهده کرده‌اند. با توجه به شکل‌گیری رفتارهای تغذیه‌ای و فعالیت بدنی
افراد بزرگ‌سال
در دوران نوجوانی، ترویج سبک صحیح زندگی در این دوره می‌تواند آثار مثبت بر سلامت داشته باشد.
نقش
فعالیت بدنی بر چاقی کودکان و نوجوانان
فعالیت بدنی منظم، یکی
از مهم‌ترین
عوامل ایجاد و حفظ سلامت است و به‌عنوان یکی از ده اولویت تغییر رفتار به منظور بهبود سلامت،
مطرح شده است. کودکان و نوجوانان بیشتر از گروه‌های سنی دیگر به فعالیت بدنی کافی نیاز
دارند تا بتوانند به رشد جسمی و تکامل ذهنی کافی برسند. الگوی فعالیت بدنی از سنین
پایین شکل می‌گیرد
و تا حدود هجده سالگی تثبیت می‌شود و سپس در طول سال‌های بعدی عمر پایدار می‌ماند. لذا توصیه می‌شود قبل از تثبیت این
عادت و در نتیجه مشکل شدن تغییر عادت شکل‌گرفته، اقدامات لازم برای پیروی از اصول
شیوه زندگی سالم به مورد اجرا درآید. تمایل به افزایش فعالیت فیزیکی در نوجوانان ایرانی
وجود ندارد و سطح فعالیت فیزیکی در آن‌ها بسیار پایین است، به‌ویژه اینکه سطح فعالیت
در دختران کمتر از پسران است. سبک زندگی مدرن و ماشینی امروزی و توسعه روزافزون
فناوری‌ها،
بدون شک با افزایش سبک زندگی غیرفعال به‌ویژه این گروه سنی در ارتباط است، در
حالی که تا بیست سال پیش، فعالیت بدنی جزئی از زندگی روزانه نوجوانان را تشکیل می‌داد و آن‌ها در قالب بازی‌های مختلف، پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری و ورزش‌های منظم به انجام آن
می‌پرداختند.
برای
کاهش وزن چه ورزش‌هایی توصیه می‌شود؟
نتایج مطالعات نشان
داده‌اند
که ارتباط معکوسی بین فعالیت بدنی و شاخص توده بدنی (BMI) وجود دارد و کودکانی با فعالیت بدنی خوب در
مقایسه با کودکان کم‌تحرک وزن نرمالی داشتند. هر گونه کاهش بی‌تحرکی (از قبیل تماشای تلویزیون و بازی‌های رایانه‌ای) و هر گونه افزایش
در تحرک (به هر میزان که باشد) برای رسیدن
به وزن ایده‌آل
مفید خواهد بود، ولی اگر تحرک در حدی شدید باشد که ضربان قلب فرد افزایش پیدا کند،
بهتر است. به‌طور
کلی، ورزش‌هایی
مانند پیاده‌روی،
شنا، دوچرخه‌سواری،
والیبال و بسکتبال توصیه می‌شوند. همچنین برای رفع چاقی موضعی به‌ویژه در شکم می‌توان از ورزش‌هایی مانند دراز و نشست استفاده کرد. نکته
مهم این است که ورزش باید مورد علاقه کودک و نوجوان باشد و مدت و شدت آن به تدریج
افزایش یابد تا جنبه تفریحی داشته باشد و خسته‌کننده نباشد در غیر این صورت، پس از مدت
کوتاهی، کودک ورزش را رها خواهد کرد. نکته مهم دیگر، آسان و در دسترس بودن ورزش
است که باعث تداوم آن می‌شود. جدیدترین تحقیقات نشان داده‌اند که تمرین تناوبی شدید (HITT) تمرینی کارآمد
برای کودکان و نوجوانان چاق است. تمرین‌های تناوبی همچنین موجب کاهش اشتها می‌شوند و با تسهیل رهایش
فاکتور آزادکننده کورتیکوتروپین و افزایش اکسیداسیون چربی، در کنترل ترکیب بدن نقش
دارند.
با توجه به اینکه بسیاری
از کودکان و نوجوانان به دلیل مشغله درسی فرصت ندارند سی تا شصت دقیقه در روز فعالیت
کنند، چگونه می‌توان
کمک کرد تا آن‌ها
به حد مناسب فعالیت دست پیدا کنند؟ در درجه اول باید در نظر گرفت که مجموعه فعالیت
بدنی افراد باید سی تا شصت دقیقه باشد. بنابراین، می‌توان این مدت را به چند بازه زمانی ده
دقیقه‌ای
در طول شبانه‌روز
تقسیم کرد. لازم است به خانواده‌ها و کودکان و نوجوانان یادآور شد که فعالیت‌های بدنی علاوه بر ده‌ها فایده که برای
سلامت جسمی دارند، باعث افزایش اکسیژن‌رسانی به مغز و در نتیجه، افزایش یادگیری
فرد می‌شوند.
از سوی دیگر، فعالیت بدنی با تنش‌های عصبی مقابله می‌کند و باعث می‌شود فرد با اعتمادبه‌نفس بیشتری در
امتحانات شرکت کند. بنابراین، فعالیت بدنی نه‌تنها مانعی برای یادگیری نیست، بلکه می‌توان باعث موفقیت درسی
شود. لازم نیست حتماً خارج منزل پیاده‌روی کرد، این کار را در حیاط منزل یا در
آپارتمان
هم می‌توان
انجام داد. همچنین با توجه به محدودیت‌های خانواده‌ها برای رفت‌وآمد فرزندان به کلاس‌های ورزشی از یک سو و
محدود بودن فرصت نوجوانان در طول سال تحصیلی برای شرکت در این کلاس‌ها از سوی دیگر،
خانواده‌ها
می‌توانند
از روش‌های
غیرحضوری مثل سی‌دی
آموزشی برای فعالیت فیزیکی استفاده کنند.
نقش
مدارس و مربیان برای حل معضل چاقی چیست؟
مهم‌ترین مروجان ورزش و
سبک زندگی سالم، مربیان تربیت‌بدنی در مدارس‌اند که هرگونه نظر و ایده‌ای را که به کودکان و نوجوانان توصیه می‌کنند، آن‌ها با تمام وجود آن
را اجرا خواهند کرد. با توجه به تغییرات سبک زندگی و ترویج سبک زندگی غلط، لزوم
برنامه‌ریزی
و اجرای برنامه‌های
مداخله‌ای
در این خصوص برای این طیف سنی در سطح مدارس ضروری است، مدارس بهترین محل برای
مداخله در زمینه چاقی نوجوانان هستند. دسترسی به نوجوانان در محیط مدارس امکان بیشتری
دارد و مدارس برای همکاری در زمینه پیشگیری و درمان چاقی توانمند هستند، زیرا در
مدارس می‌توان
تعداد زیادی از نوجوانان را با روش‌های مختلف، آموزش و مورد مطالعه قرار داد. به‌طور کلی تحقیقات نشان
داده‌اند
که جهت‌دهی
مدارس به فعالیت‌های
دانش‌آموزان
و برنامه‌ریزی
برای آن‌ها
باعث پیشگیری از چاقی بعدی می‌شود. با توجه به اینکه مدارس مکان مناسبی برای فعالیت گروهی و
ورزش‌های
دسته‌جمعی
هستند و دانش‌آموزان
وقت زیادی را در مدارس می‌گذرانند، به نظر می‌رسد برنامه‌ریزی دقیق‌تر در جهت افزایش فعالیت بدنی دانش‌آموزان و همچنین افزایش
آگاهی این گروه در مورد لزوم تحرک بدنی برای سلامتی و همچنین عواقب چاقی در سنین
بزرگ‌سالی
ضروری است. همچنین مربیان مدارس باید از روش‌های مختلف برای تشویق خانواده‌ها برای اصلاح سبک
زندگی و افزایش سلامت جسمی خود و کودکان استفاده کنند.
دیگر
عوامل مؤثر بر جلوگیری از چاقی نوجوانان و کودکان
استفاده از میان
وعده، علاوه بر هر سه وعده اصلی و رعایت اصل تنوع و تعادل؛
خوردن صبحانه که (مطالعات
نشان داده‌اند
در گروه دارای اضافه وزن و چاق نسبت به گروه با وزن مطلوب خیلی کمتر بوده و حذف
صبحانه از طرف بچه‌ها ممکن است آن‌ها را به سمت مصرف غذاهای آماده بیرون از خانه که سرشار از چربی
و قند هستند، سوق دهد و بر احتمال چاقی بیفزاید)؛
داشتن الگوی غذایی
سالم مثل خوردن غلات کامل، سبزیجات، میوه تازه، لبنیات کم‌چرب، روغن زیتون، مغزدانه‌ها، غذاهای دریایی،
تخم‌مرغ،
گوشت سفید و حبوبات و مصرف محدود غذاهای فراوری‌شده؛
داشتن سرگرمی‌های بی‌تحرک حداکثر دو ساعت
نه بیشتر (حداکثر مجاز برای سرگرمی‌هایی مثل تماشای تلویزیون و بازی‌های رایانه‌ای، دو ساعت در شبانه‌روز است، در حالی‌که یافته‌ها نشان می‌دهد حدود 60 درصد کودکان
و نوجوانان ایرانی بیش از 4 ساعت در شبانه‌روز تلویزیون تماشا می‌کنند.)