محله فیض آباد کرمانشاه در دوران قاجار

اشاره
در این پژوهش با بررسی متن‌ها، سفرنامه‌ها، مستندات و مقالات به بررسی جغرافیای تاریخی استان کرمانشاه با محوریت  محله فیض‌آّباد در دورهٔ قاجار پرداخته‌ایم. کرمانشاه در اواسط دورهٔ زندیه از به‌هم پیوستن سه دهکدهٔ فیض‌آباد، چنانی و برزه دماغ شکل گرفته است. قدمت محله فیض‌آباد به اواخر دوران زندیه باز می گردد و لذا در این محله خانه‌هایی به قدمت ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال وجود دارند. در این قسمت کرمانشاه دارای انواع قومیت‌ها مثل کرد، لر، لک، ترک‌های آذربایجانی، تاجران اصفهانی، شیرازی و تبریزی زندگی می‌کردند. اساس معماری قاجار ادامه معماری دوران‌های پیش به‌خصوص صفویه است که بعداً به علت ورود عناصر شهرسازی نوین مانند خیابان و میدان به ایران و ... تغییراتی در آن رخ داده است.


جغرافیای تاریخی علمی است که تأثیر محیط جغرافیایی را بر وقایع تاریخی، سیر تکامل دولت‌ها و تغییرات مرزی‌شان و تاریخ اکتشافات جغرافیایی بیان می‌کند. به عبارت دیگر جغرافیای تاریخ شامل بازسازی محیط‌های گذشته به شیوهٔ بررسی سلسله وقایع در یک زمان یا ارزیابی آن‌ها با توجه به تحولات گذشته است (حکیم، ۱۳۶۶: ۵). جغرافیای تاریخی دارای تعاریف مختلفی است. برخی آن را شعبه‌ای از جغرافیای انسانی و بعضی شاخه‌ای از جغرافیای طبیعی دانسته‌اند. برخی عقیده دارند که جغرافیای تاریخی رشته جداگانه‌ای است از جغرافیا که هم از اوضاع طبیعی و هم از اوضاع اقتصادی و هم از جغرافیای تاریخی و هم از جغرافیای انسانی و سیاسی در طول دوره‌ای از تاریخ بحث می‌کند (نهچیری، ۸:۱۳۷۰).

پژوهش در باب دورهٔ قاجار در تحقیقات تاریخی به طور گسترده انجام گرفته ولی تأکید بر مناطق جغرافیای تاریخی قاجار در ایران و به‌ویژه در محلات قدیمی شهرهای ایران، کمتر مورد توجه بوده است. استان کرمانشاه نیز به‌عنوان یکی از مناطق مورد توجه در دورهٔ قاجار از این مسئله مستثنی است. بنابراین لازم است مناطق جغرافیایی تاریخی قاجار در شهر کرمانشاه و محلات قدیمی به‌خصوص مناطقی مثل محله فیض‌آباد که یکی از قدیمی‌ترین محله‌های تایخی کرمانشاه است، مورد بررسی قرار گیرد. لازم به ذکر است که سید ابوالقاسم فروزانی، در سال ۱۳۹۱ در پژوهشی به بررسی جغرافیای تاریخی مکران و علی‌اصغر رضوانی درسال ۱۳۸۶ به بررسی جغرافیای تاریخی ساوه پرداخته‌اند.

 

جغرافیای تاریخی کرمانشاه
سرزمین کرمانشاهان پیوسته و در ادوار مختلف تاریخ، محل سکونت بوده است. شواهد و مدارک باستان‌شناختی نشان می‌‌دهد که این منطقه از اولین زیستگاه‌های انسان‌های پیش از تاریخ به‌شمار می‌رفته و یکی از مراکز مهم جمعیتی در زاگرس میانی محسوب می‌‌شده است. در دورهٔ زندیه کرمانشاه با داشتن حکمران خود الله قلی‌خان زنگنه دورانی کوتاه توأم با آرامش را از سر گذراند اما با مطرح شدن الله قلی‌خان به‌عنوان یکی از مدعیان قدرت و تلاش وی برای دستیابی به تاج و تخت سلطنت بعد از مرگ کریم‌خان، این شهر به وادی جنگ و ستیز کشیده شده. به جز این مواردی از حملهٔ حکام اردلان به کرمانشاه نیز ذکر گردیده است.

دوران دوم رشد و توجه به کرمانشاه در دوران قاجاریه بود که این شهر مورد توجه خاص حکومت از لحاظ سیاسی و اجتماعی قرار گرفت. در این دوره کرمانشاه چهرهٔ شهری خود را بازیافت و تاریخ دوبارهٔ آن رقم خورد. فتحعلی شاه قاجار با گماردن پسرش شاهزاده محمد‌علی میرزای دولتشاه به حکومت کرمانشاهان و منطقهٔ ثلاث و سرحدات عراقین، به واسطهٔ شایستگی و لیاقت دولتشاه، توانست بار دیگر در صحنه‌های تجارت، باب مناسبات تجاری و اقتصادی نوینی را بگشاید و کرمانشاه را به مرکز داد و ستد کالا و انبار تجارت عراق و بمبئی و روسیه تبدیل کند به نحوی که خاندان‌هایی از مردمان عرب مهاجر از بغداد، با عنوان خاندان وکیل‌الدوله، و نیز خاندان سادات تجّار بغدادی از زمان دولتشاه باب تجارت گسترده‌ای را با ایران گشودند و از آن پس بازرگانان زیادی به کرمانشاه رفت‌وآمد می‌کردند (سلطانی، ۱۳۸۱). چنان‌که گفتیم کرمانشاه از جمله شهرهایی است که در دورهٔ زندیه شکل گرفت. خدیوی می‌نویسد که «شهر جدید الاحداث در اواسط دورهٔ زندیه از به‌هم پیوستن سه دهکدهٔ فیض‌آباد، چنانی و برزه دماغ شکل گرفته است» (خدیوی، ۱۳۷۸:۱۳۷۸). قدمت محلهٔ فیض‌آباد به اواخر دوران زندیه باز می‌گردد. در این محله خانه‌هایی به قدمت ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال وجود دارد. فیض‌آباد، زمانی در شمال شهر قرار گرفته بود و محله‌ای اعیانی و ثروتمند‌نشین به‌شمار می‌آمد، به همین دلیل خانه‌هایی به جای مانده در آن از معماری با ارزش و تزئینات پُرکاری برخوردارند. همچنین چون کاروان‌های کربلا از فیض‌آباد می‌گذشت. چندین کاروان‌سرا در این محله قرار داشت. مسجد جامع شیعیان کرمانشاه و بعضی از مراکز حکومتی نیز در داخل و اطراف این محله مستقر بود (حبیبی، پوراحمد، مشکینی، ۱۳۷۶: ۲۸۳) که همچنان باقی است.

 

معرفی محله فیض‌آباد
محلهٔ فیض‌آباد به مساحت ۳۲/۶۴ هکتار (قریب به ۱۲ درصد هسته تاریخی ۲۸۵ هکتاری شهر کرمانشاه)  با جمعیتی نزدیک به ۵۶۰۰ نفر در شمال شرقی بازار واقع است. این محله از سمت غرب به خیابان مدرس، از شمال به خیابان امیری، از شرق به خیابان جلیلی و از جنوب به خیابان نواب محدود است.

در این محله بنا‌هایی به قدمت ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال شناسایی شده‌اند که بناهای با ارزش زنده‌کش، خانه‌های یزدی، زرشکیان، جلیلیان، کاشفی، واحدی، سرای توکل و حمام آزاد از آن جمله‌اند (دانشنامه آزاد، ۱۳۹۵).

فیض‌آباد در گذشته محل زندگی افراد فرادست اجتماعی به شمار می‌رفت و اولین محلهٔ بلافصل مسکونی بازار را تشکیل می‌داد و حتی بخشی از بازار را نیز در خود جای داده بود. کاروانیان کربلا از این محله می‌گذشتند و بعضی از مراکز حکومتی در داخل و اطراف این محله مستقر بودند. مسجد جامع و سایر مراکزی که مردم با آن سروکار داشتند در این محله استقرار داشتند. این محله، محل سکونت یهودیان شهر کرمانشاه نیز بود. یهودیان در این محله دو کنیسه و یک حمام داشتند و فروشگاه‌ها و خانه‌های زیادی نیز به آن‌ها تعلق داشت. بعداً با کوچ گروهیِ یهودیان، مسلمانان جای آن‌ها را گرفتند و کنیسه‌های آن‌ها نیز متروک و سپس از بین رفت. (مرادی، ۱۳۸۸: ۱۹).

 

شاهزاده محمد‌ علی میرزا دولتشاه
محمد‌علی دولتشاه فرزند فتحعلی شاه بود و در ۱۵ دی ۱۱۶۷ ه. ش (۷ ربیع‌الثانی ۱۲۰۳ ه.ق) در مازندران به دنیا آمد و در ۳۰ آبان ۱۲۰۰ ه.ش (۲۶ صفر ۱۲۳۷ه.ق) در مدائن درگذشت. وی جدّ خاندان دولتشاهی است (بایوردی، ۱۳۴۷). محمد‌علی میرزا دولتشاه و فرزندانش در آبادی کرمانشاه و لرستان نقش به سزایی داشتند. از جمله آثار تاریخی به جا مانده از وی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: بازسازی و توسعهٔ بازار کرمانشاه، مسجد دولتشاه،‌ مسجد شاهزاده، کتابخانه دولتشاه، سنگ‌نگاره دولتشاه.

 

بررسی قومیت‌ها و مذاهب محلهٔ فیض‌آباد
بافت قومی فرهنگی کرمانشاه قدیم دارای تنوع زیادی بود، اگر چه عمده ساکنان شهر کرد بودند اما اقوام و گروه‌های دیگر نیز در آن حضور داشتند. اوبن نقل می‌کند: «کرمانشاه از ادغام اقوامی که در این شهر استقرار یافته‌اند به دنیا می‌آید‌: نخست کردها، که تعدادشان زیادتر است، بعد لرها (لک‌ها)، ترکان آذربایجانی، فارسی‌زبانان حکومت و تاجرهای بازاری که از اصفهان، شیراز و تبریز به این شهر آمده‌اند و نیز ۳۰۰ خانوار یهودی که به حرفه‌های کوچک با دوره گردی در اطراف شهر مشغول‌اند و به لهجهٔ سُریانی صحبت می‌کنند. برقرار شدن ارتباط بازرگانی با بغداد به تازگی عده‌ای بغدادی را نیز وارد این شهر کرده است که از آن‌ها چند نفر عرب، ۱۰ خانواده یهودی و به همان اندازه کلدانی هستند» (اوبن، ۱۳۶۲: ۳۴۵). در کرمانشاه، تمایزگذاری  اجتماعی براساس مذهب خود را به‌صورت جدایی‌گزینی فضایی میان مسلمانان و غیرمسلمانان (به‌ویژه یهودیان و مسیحیان) نشان می‌داد. به لحاظ مکانی غیر مسلمانان کرمانشاه در ضلع شرقی محلهٔ فیض‌آباد متمرکز شده بودند و جامعه بسته‌ای را تشکیل می‌دادند.

 یاکوب پولاک در سفرنامهٔ خود در مورد شغل این جماعت گزارش می‌دهد «گذران زندگی آن‌ها اغلب با ابریشم‌بافی، تراش شیشه، کارهای زرگری و جواهرسازی است؛ آمونیاک، اسید کلریدریک، اسید‌سولفوریک و اسید نیتریک درست می‌کنند و در علم شیمی خبره‌اند. به همین دلیل در کار ضرب سکه وجودشان بسیار مغتنم است و کارهای فنی این هنر را مباشرت می‌کنند و بسیاری از آن‌ها اطبای معتبری هستند» (پولاک، ۱۳۶۸: ۲۸).

 

بناها و فضاهای شاخص محله فیض‌آباد
مسجد معتمد‌الدوله
مسجد معتمد‌الدوله مربوط به دورهٔ قاجار است. این مسجد که در شمال کوچهٔ پورپاک واقع شده با شمارهٔ ثبت ۲۱۷۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این مسجد را در زمان سلطنت محمد‌شاه قاجار (۱۲۵۰ تا ۱۲۶۴ه.ق) منوچهرخان معتمد‌الدوله گرجی حاکم کرمانشاهان و سرحدات عراقین (۱۲۵۲ تا ۱۲۵۵ هجری قمری) ساخت و در سال‌های اخیر نیز مرمت و بازسازی شده است. بنای کنونی این مسجد مشتمل بر ورودی صحن، شبستان حیات هشت‌ضلعی و بخش‌های خدماتی است. ورودی به‌صورت هشت‌ ضلعی است و از طریق دالان نسبتاً  درازی به صحن مسجد راه پیدا می‌کند. بخش اصلی مسجد شبستان ستون‌داری به شکل مستطیل است که در ضلع جنوبی صحن قرار دارد. پوشش طاق و گنبد این شبستان بر روی دو ردیف ستون پنج‌تایی قرار گرفته است. ستون‌ها آجری و به تعداد تقریبی ۹۰ در ۹۰ سانتی‌متر هستند که به کمک دیوارهای کناری، ۱۸ پوشش گنبدی را حمالی می‌کنند. گنبدها به جز گنبد میانی دهانه محراب، از نوع چهار بخشی هستند. گنبد میانی دهانه محراب از نوع عرق‌چینی و دارای تزئینات آجر لعاب داراست. به نظر می‌رسد دهانه یا ناو ضلع شرقی شبستان بعدها به فضای شبستان اضافه شد؛ به همین دلیل محراب دقیقاً در میانه ضلع جنوبی قرار ندارد. به غیر از محراب و گنبد فوق‌الذکر که با آجرهای لعاب‌دار تزئین شده‌‌اند بقیه سطوح شبستان آجرکاری ساده است. در ضلع غربی بنا حیاط کوچک و هشت‌ضلعی با حوضی در میانهٔ آن وجود دارد که احتمالاً وضوخانه بوده و امروز نیز در کنار آن سرویس بهداشتی ساخته شده است (دانشنامهٔ تاریخ معماری ایران‌شهر. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران).

 

مسجد دولتشاه
این مسجد از آثار محمد‌علی میرزا دولتشاه است. ستون‌های سنگی مارپیچ، محراب مقرنس کاری شده و گچ‌بری‌های زیبای شبستان زنانه، به این مسجد زیبایی خاصی بخشیده است. در حال حاضر این مسجد محل سکونت و تحصیل طلاب علومی دینی است. بنای مسجد دولتشاه در دورهٔ اخیر تعمیر و مرمت شده و دارای سردر، صحن و شبستان زنانه و مردانه‌ است (کرمانشاهان باستان، بی‌تا: ۱۵۱و۱۵۲).

 

تکیه فیض‌آباد
این تکیه در نزدیکی مسجد‌ زردویی‌ها، پشت به مسجد قرار دارد. این تکیه در سال ۱۲۰۲ ه.ق به دست فردی به نام «نایب آقا مراد» ساخته شد و مقبرهٔ وی در همان مکان قرار دارد. بنا به مصاحبه‌هایی که با معمرین و اهالی محل به عمل آمده، قبر مرحوم نایب آقامراد که به عنوان بانی تکیه شناخته می‌شود در درون ساختمان تکیه می‌باشد (خبرگزاری دانشجویان ایران، ۱۳۹۳).

 

تکیه بیگلربیگی
تکیهٔ بیگلربیگی در خیابان مدرس و مقابل مسجد جامع قرار دارد. ساخت این تکیه در سال۱۳۰۹ ه.ق توسط مرحوم خادم‌الحسین عبدالله خان فراش‌باشی ملقب به بیگلربیگی از مقامات مشهور و با نفوذ کرمانشاه در دورهٔ قاجار شروع شد و عملیات ساخت آن در سال ۱۳۱۵ه.ق یعنی شش سال بعد به پایان رسید. همچنین تزئینات گچ‌بری و آیینه‌کاری آن در سال ۱۳۲۶ه.ق تکمیل شد. تکیه بیگلربیگی سه در ورودی دارد. ورودی اصلی آن در جبههٔ جنوب شرقی قرار دارد. سردر ورودی با مقرنس‌های گچی و گچ‌بری‌های برجسته تزیین شده است. همچنین در دو طرف ورودی دو ردیف طاق‌نما وجود دارد. طاق‌نمای ردیف پایین، مانند سردر ورودی، با مقرنس‌های گچی و گچ‌بری‌های زیبا تزیین شده است. داخل طاق‌نماهای ردیف فوقانی با پیکره‌های گچی از شخصیت‌های دورهٔ قاجار زینت یافته است. پس از سردر ورودی فضای هشتی قرار دارد. در دیوارهای این فضا طاقچه‌هایی ایجاد شده و سقف آن با رسم‌بندی‌های آجری تزیین شده است. در ضلع شمالی هشتی، درگاهی چوبی وجود دارد که از طریق آن می‌تون وارد خانه‌های وابسته به تکیه شد. پس از هشتی، دالان نسبتاً درازی قرار دارد که به حیاط اصلی تکیه منتهی می‌شود. سقف دالان نیز با تزیینات مُعقّلی مزین شده است. این تکیه حیاط نسبتاً وسیعی دارد که کف آن در حدود ۲/۵ متر از کف خیابان پایین‌‌تر است. در وسط حیاط نیز حوض بزرگی قرار گرفته است که در ماه محرم،‌ میزبان جمعیت انبوه عزاداران حسینی است. با توجه به چنگک‌های باقی‌مانده در قسمت‌ ایوان غربی، به‌نظر می‌رسد در فصل زمستان نیز با برپایی چادر در این حیاط از عزاداران استقبال می‌‌شده است (محمدی‌فر و آرین، ۱۳۸۹). اطراف حیاط با فضاهای متعددی احاطه شده است. فضاهای بخش‌های شمال شرقی و جنوبی حیاط، کارکرد مسکونی داشته و در بخش غربی نیز گنبد‌خانهٔ حسینیه قرار گرفته است. بخش شرقی حیاط شامل فضاهایی دو طبقه است. تکیه ۲۴ اتاق دارد. در طبقهٔ اول، راه دسترسی به این اتاق‌ها از طریق پلکان‌های داخل حیاط صورت می‌گیرد. کف اتاق‌ها یک متر بالاتر از کف حیاط است. مهم‌ترین قسمت تکیه بیگلربیگی بخش غربی آن است و گنبد‌خانهٔ حسینیه در آن قرار دارد. این قسمت شامل ایوان نسبتاً بزرگی است که از طریق یک رشته پلکان سنگی سه پله‌ای به حیاط تکیه راه دارد. دو ستون چوبی نسبتاً بلند و دو ستو‌ن‌نما در این بخش دیده می‌شود. سطح هر یک از این ستون‌ها دارای پوششی از گچ است. همچنین سرستون‌های آن‌ها شباهتی به سرستون‌های بیزانس دارد که با گچ‌بری‌های گل و گیاه تزیین شده است (محمد‌ی‌فر و آرین، ۱۳۸۹). این تکیه در تاریخ ۱۹ آذر ۱۳۷۵ به‌شمارهٔ ۱۷۹۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. در سال ۱۳۸۰ میراث فرهنگی آن را خریداری کرد و در سال‌های ۱۳۸۱ و ۱۳۸۲ مرمت شد و در سال ۱۳۸۳ به‌عنوان موزهٔ خط و کتابت افتتاح شد. در سال ۱۳۸۷ نیز در ضلع جنوبی، آن بنای موزهٔ پارینه‌سنگی زاگرس توسط میراث فرهنگی افتتاح شد (محمدی‌فر و آرین، ۱۳۸۹).

 

خانه خواجه باروخ
این خانه در دههٔ آخر سلطنت ناصر‌الدین شاه قاجار ساخته شده و قدمت آن به حدود ۱۲۵ سال می‌رسد. مالک این خانه یکی از تجار کلیجی کرمانشاه بوده و آخرین مالک آن شخصی به نام زنده‌کش نام داشته است. لذا امروز به این نام نیز خوانده می‌شود. این خانه از نوع درونگر است یعنی ورودی آن با یک هشتی آغاز می‌شود که دارای طاق نماهای آجری است. سپس وارد حیاط بیرونی می‌شویم. در ضلع شمالی این حیاط حوضخانه قرار دارد که حد فاصل بین بیرونی و اندرونی است، یعنی از هر دو طرف نور می‌گیرد، اما ورودی آن از حیاط اندرونی است. در طبقهٔ فوقانی حوضخانه اتاقی قرار دارد که آن نیز از هر دو حیاط نور می‌گیرد. پس از عبور از راهرویی که در گوشه‌ای بین ضلع شمالی و ضلع شرقی واقع است وارد حیاط اندرونی می‌شویم. تالار آن در ضلع غربی واقع است و دو در کوچک‌تر در طرفین اروسی دو اتاق قرار دارد که دارای حمام سرد و گرم است و هنوز هم قابل استفاده است. سقف حمام به صورت گنبدی است. در ضلع شمالی، طبقهٔ پایین و بالا دارای ایوان ستوندار است با این تفاوت که ستون‌‌های طبقهٔ همکف آجری و چهارگوش است در حالی که طبقهٔ فوقانی با ستون‌هایی با مقطع گرد و سرستون‌‌های مقرنس تزیین یافته است. طبقه اول در ضلع غربی دارای ایوانی است که با چهار ستون و دو نیم ستون متصل به دیوار، که همگی مقطع مدوّر دارند، مزین شده است. بدنه ستون‌ها معقلی کاری است، سرستون‌ها نیز مقرنس هستند. در گذشته، بنا از قسمت انتهایی ضلع شمالی به حیاطی دیگر راه داشته که اکنون مسدود شده است و در مالکیت دیگری است. این خانه با وجود قدمت آن بسیار سالم و برجاست. دیوار، ستون‌ها، درها و حتی نرده‌های آهنی پوچ شده همگی سالم هستند. تنها تغییراتی که در آن انجام شده معدودی از پنجره‌هاست که در تعویض آن‌ها از پنجره‌های آهنی استفاده کرده‌اند. در ورودی کمترین تغییری نکرده و چفت و کلون و کلید به همان شکل باقی مانده و از این نظر دارای ارزش مطالعه است (روزنامه باختر، ۱۳۹۵).

 

نتیجه
پدیدهٔ زیست در سراسر جهان واقعیتی است که با شرایط ناحیه‌ای و محلی پیوند می‌خورد، چرا که شرایط حیات به سبب موقعیت و وجود تنوع در محیط جغرافیایی یکسان نبود و می‌تواند در فاصلهٔ چند کیلومتر به کلی دگرگون شده و شرایطی دیگر حاکم گردد. در گذشته شکل‌گیری بافت‌های شهری ناشی از نیازهای زمانی- مکانی و شاخصه‌های فرهنگی- هویتی دوره خود بوده و طبعاً این شکل‌گیری در زمان خود بسیار مطلوب و موجبات آسایش ساکنین را فراهم می‌آورده است. معماری قاجار تأثیرات شگرفی بر فضای شهری کرمانشاه داشت و از این منظر بناهایی شاخص در محله‌های کرمانشاه و از جمله فیض‌آباد ساخته شدند. اما آثار به جا مانده از دورهٔ قاجار در پی‌ خیابان‌کشی‌هایی که با ورود اتومبیل همچون سایر شهرهای ایران اتفاق افتاد ساختار منظم و متراکم محلات، بازار و به تبع آن شهر به کلی از هم گسیخت و امروزه جز معدودی از گذرهای تاریخی، نشانی از آن‌ها به جای نمانده است.

 

 

منابع
۱. اوبن، اوژن؛ ایران و بین‌النهرین، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران: زوار، ۱۳۶۲.
۲. بایوردی، حسین؛ مختصری از سابقه و احوال محمد‌علی میرزا دولتشاه. مجله وحید. شمارهٔ ۵۸. ۱۳۴۷.
۳. پولاک، ادواردیاکوب؛ سفرنامه پولاک: ایران و ایرانیان. (ترجمه کیکاووس جهانداری)، تهران: خوارزمی. ۱۳۶۸.
۴. حبیبی، کیومرث؛ پوراحمد، احمد و مشکینی، ابوالفضل. بهسازی و نوسازی بافت‌های کهن شهری، تهران: انتخاب. ۱۳۷۶.
۵. حکیم، محمد ‌تقی‌خان؛ گنج دانش‌ جغرافیای تاریخی شهرهای ایران. تهران: انتشارات زرین. ۱۳۶۶.
۶. خدیوی، سیامک؛ معرفی مختصر بافت تاریخی کرمانشاه، مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی، سازمان میراث فرهنگی کشور، جلد سوم. ۱۳۷۹.
۷. خلعتبری، الهیار؛ و پناهی، عباس. جغرافیای تاریخی مارکوه. تهران: پژوهشنامه دانشکده ادبیات شهید بهشتی. ۱۳۷۸.
۸. رضوانی، علی‌اصغر؛ جغرافیای تاریخی ساوه. مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان: ش۲۲(۱): ۲۹-۴۴، ۱۳۸۶.
۹. سلطانی، محمد‌علی؛ جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان. تهران: مؤسسهٔ فرهنگی سها. ۱۳۸۰.
۱۰. فروزانی، سید‌ابوالقاسم؛ جغرافیای تاریخی مکران. پژوهش‌های علوم تاریخی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران: ۴(۱):  ۱۷۳-۱۸۹. ۱۳۹۱.
۱۱. کرونینی، استفانی؛ ژاندارمری دولتی و جنگ بزرگ در ایران، در ایران و جنگ جهانی اول: مجموعه مقالات سمینار، تهران: وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات. ۱۳۸۰.
۱۲. لاهوتی، ابوالقاسم؛ وفا به عهد: منتخب اشعار، گرد‌آورنده گروهی از صاحب‌نظران انتشارات سخن، تهران: سخن. ۱۳۸۴.
۱۳. محمدی‌فر، یعقوب؛ و آرین، سمیرا. معرفی و تحلیل جلوه‌های معماری و هنرهای کاربردی تکیه‌ بیگلربیگی کرمانشاه، فصلنامهٔ علمی و پژوهشی. (۲): ۱۳-۲۳. ۱۳۸۹.
۱۴. مرادی، اصغر محمد؛ الماسی، سارا. بررسی کالبدی بافت تاریخی شهر کرمانشاه. هشتمین سمپوزیوم معماری و شهرسازیو توسعه پایدار. مشهد. ۱۳۹۲.
۱۵. هژبری نوبری، علیرضا؛ شیشه‌گر، آرمان. جغرافیای تاریخی زاگرس مرکزی از هزاره سوم تا آغاز هزاره اول پ.م. مدرس علوم انسانی. ۱۱ (۱): ۱۶۱-۱۷۹.