کارکردهای درس تربیت بدنی در دوره ابتدایی: نسخه‌ای برای رفع بی‌سوادی جسمی

سواد جسمانی
آشنایی با کارکردهای درس تربیت‌بدنی در دوره‌ی ابتدایی می‌تواند رغبت آموزگاران و حتی معلمان تربیت‌بدنی را به تدریس اثر‌بخش این درس بیفزاید. در واقع، تفکر در خصوص کارکردها، تفکر در خصوص چرایی و چیستی است. اگر کارکرد چیزی را تبیین کنیم، فایده‌های آن را روشن کرده‌ایم. به‌دنبال آشنایی با فایده‌های هر چیزی، اهمیت آن خود به‌خود ظهور پیدا می‌کند. بنابراین، اهمیت درس تربیت‌بدنی در مدرسه‌ها و به‌ویژه دوره‌ی ابتدایی، حاصل کارکردهای فراوان و ارزنده‌‌ی آن است. درگذشته‌ی دور، پرورش بدن و تربیت‌بدنی، در زمره‌ی یکی از چهار درس اصلی بوده است؛ یعنی ریاضی (حساب)، موسیقی، تربیت‌بدنی و ادبیات (خواندن و نوشتن). این موضوع نشان از شناخت معلمان دوران باستان از کارکردهای تربیت‌بدنی دارد.

امروزه پیشروترین عبارت‌ها که شمول زیادی دارند و ابداع آن‌ها از شناخت انسان امروزی از کارکردهای فعالیت‌های جسمانی و از جمله بهر‌ه‌گیری از فعالیت‌های جسمانی به‌عنوان محتوایی برای تعلیم‌وتربیت‌ کودکان حکایت می‌کند، عبارت‌ «سواد جسمانی» است.

در بین انواع سوادهای معرفی شده، یعنی سواد خواندن، سواد نوشتن و ... سواد جسمانی نیز مطرح است. اگرچه پرداختن به معنی این عبارت و تعریف آن از حوصله‌ی این مقاله خارج است و لازم است در چندین مقاله‌ی کوتاه به ابعاد آن پرداخت، اما آشنایی با آن برای آموزگاران دوره‌ی ابتدایی خالی از لطف نیست. همچون همه‌ی انواع سوادها، سواد جسمانی نیز نوعی توانایی است؛ نوعی توانایی که به تدریج به‌واسطه‌ی رشد دانش دانش‌آموزان افزایش می‌یابد. این توانایی در عمل به استفاده‌ی صحیح از بدن در فعالیت‌های روزمره، تحصیل و اوقات فراغت می‌انجامد.

این سواد در مدرسه‌ها در قالب درس تربیت‌بدنی در همه‌ی دوره‌ها و از جمله دوره‌ی ابتدایی توسعه می‌یابد. بنابراین، مهم‌ترین و اصلی‌ترین کارکرد درس تربیت‌بدنی در دوره‌ی ابتدایی، رشد و توسعه‌ی سوادجسمانی است.

تعلیم‌وتربیت ‌از طریق حرکت کارکرد بسیار مهم و شناخته‌شده‌ی درس تربیت‌بدنی در دوره‌ی ابتدایی است. حتی برخی از نویسندگان که در زمینه‌ی روش تدریس تربیت‌بدنی در خارج از کشور فعالیت می‌کنند، از این کارکرد به‌عنوان یک الگوی تدریس یاد می‌کنند که قطعاً برای دوره‌ی ابتدایی مناسب است. دانش‌آموزان برای تعلیم‌وتربیت به مدرسه می‌روند و متخصصان این حوزه می‌کوشند با محتوا و روش ارائه‌ی مناسب (روش تدریس) از آن‌ها پذیرایی کنند. در میان فیلسوفان تعلیم‌وتربیت همواره محتوایی فعالیت جسمانی محسوب می‌شود که بتوان با و از طریق آن به رشد وتوسعه‌ی دانش‌آموزان در یک یا همه‌ی ابعاد رفتاری یعنی شناختی، روانی ـ حرکتی و عاطفی ـ اجتماعی کمک کرد^٭. منظور از «با» تأکید بر اهمیت حداقل توانایی جسمانی و مهارت حرکتی برای اجرای یک مهارت توسط دانش‌آموز است. چنانچه دانش‌آموزی این حداقل توانایی را برای شرکت در یک فعالیت مشخص نداشته باشد، نمی‌تواند از طریق آن فعالیت تعلیم‌وتربیت شود! پس از آشنایی با حداقل‌های مورد نیاز، دانش‌آموز می‌تواند ضمن لذت بردن از شرکت در آن فعالیت‌ (بازی و ...) از ظرفیت‌های تربیتی آن نیز بهره‌مند شود.

ایجاد تنوع محتوایی در کل محتوای ارائه شده برای دانش‌آموزان دوره‌ی ابتدایی لازم و ضروری است.

همان‌طور که معلمان و آموزگاران مطلع هستند، اغلب درس‌ها به شکل نظری ارائه می‌شوند. ارائه‌ی صرفاً نظری محتوا به دانش‌آموزان، نادیده گرفتن سایر ظرفیت‌های محتوایی است. بنابراین، حضور دانش‌آموزان در کلاس تربیت‌بدنی، به مدرسه و آموزگار فرصت بهر‌ه‌گیری از ظرفیت محتوای عملی را می‌دهد. این موضوع نه‌تنها دانش‌آموزان را به مشارکت در فعالیت‌های یاددهی و یادگیری ترغیب می‌کند، بلکه به رشد ظرفیت‌های جسمانی و حرکتی آن‌ها نیز کمک می‌کند. بدین ترتیب، روند تعلیم‌وتربیت شتاب می‌گیرد و بین فرصت‌های موجود در محتوای نظری و عملی پیوند برقرار می‌شود.

 

مهارت‌های بنیادین
رشد و تکامل مهارت‌های حرکتی بنیادی یکی‌دیگر از کارکردهای درس تربیت‌بدنی در دوره‌ی ابتدایی است. درست است که انسان‌ها در طول جریان زندگی، به‌ویژه در دوران کودکی، مهارت‌های حرکتی بنیادی را به شکل طبیعی و برحسب ضرورت می‌آموزند، اما همین ضرورت‌ها ممکن است برای همه و به یک شکل، محرکی طبیعی برای یادگیری نباشد. و چون فراگیری آن‌ها ظرفیت‌ و استعدادی برای پیشرفت در زمینه‌هایی محسوب می‌شود که اجرای ماهرانه‌ی یک شرط اجتناب‌ناپذیر است، از این‌رو فراهم آوردن تعمدی و با برنامه‌ی فرصت‌های یاددهی ـ یادگیری برای همه‌ی دانش‌آموزان، به‌ویژه در سه پایه‌ی دوره‌ی اول ابتدایی، یک ضرورت است.

برای نمونه، همه‌ی انسان‌ها به شکل طبیعی می‌دوند، اما معمولاً همه نمی‌توانند شکل پیشرفته‌ای از دویدن را به نمایش بگذارند.

معمولاً بهترین الگو و روش برای ارائه‌ی چنین محتوایی «بازی» است.

محتوای سه پایه‌ی اول دوره‌ی ابتدایی با هدف رشد و تکامل مهارت‌های حرکتی بنیادی طراحی شده است. بنابراین، لازم است آموزگاران با مطالعه‌ی کتاب‌های راهنمای معلم تربیت‌بدنی در سه پایه‌ی اول، که با تأکید بر اجرای بازی‌های دبستانی طراحی شده است، برای اجرای آن بکوشند.

چنانچه محتوای درس تربیت‌بدنی در دوره‌ی ابتدایی به‌درستی ارائه و مدیریت شود، در دانش‌آموزان نشاط ایجاد خواهد کرد.

فضا و محیط کلاس تربیت‌بدنی و ورزش مدرسه، ظرفیت ایجاد نشاط را دارد. بازی که هم محتوا و هم روش ارائه‌ی این درس به ویژه در دوره‌ی ابتدایی است، با مدیریت خوب آموزگاران، لبخند بر لب‌های دانش‌آموزان می‌نشاند. بنابراین، اگر کلاس تربیت‌بدنی و ورزش نشاط نداشته باشد، باید در اجرای آن تجدیدنظر کرد.

 

فعالیت‌ جسمانی یکی از عناصر سبک زندگی فعال است.
دانش‌آموزان بیش از سایر اعضای جامعه فرصت فعال بودن را دارند. اگرچه مشاهده می‌شود که متأسفانه برخی از خانواده‌ها یا کودکان ناآگاهانه، با غرق شدن در زندگی ماشینی، از فعالیت باز می‌مانند، اما محیط مدرسه و کلاس تربیت‌بدنی فرصت بیشتری برای فعالیت جسمانی در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌دهد. فعالیت جسمانی محور اجرای محتوای درس تربیت‌بدنی است؛ حتی اهداف عاطفی ـ اجتماعی و ذهنی ـ شناختی باید «با» و «از طریق» حرکت محقق شوند. پیامد چنین تحرک جسمانی تندرستی است. بنابراین، تحرک و فعالیت جسمانی نه‌تنها با بدن سالم همراه است، بلکه به تندرستی آن یاری می‌رساند.

 

پی‌نوشت‌
* البته الگوی هدف‌گذاری در برنامه‌ی درسی ملی، ضمن تأکید بر شایستگی‌های پایه در قالب یک شکل، به اهمیت و اولویت‌های آن‌ها اشاره می‌کند که الگوی جالبی است و به تبیین و شفاف‌سازی نیاز دارد.

 

منابع
۱. هاگ، هربرت (۱۳۹۷). آینده‌ی ورزش مدارس در دنیای امروز. ترجمه‌ی محسن حلاجی. انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی. قزوین
۲. حلاجی، محسن و همکاران (۱۳۹۸). سواد جسمانی برای معلمان. رشد آموزش تربیت‌بدنی ۱۹(۳).