بررسی محتوایی کتب فارسی ۱ از بعد میزان آشنایی دانش‌آموزان با ابعاد شخصیتی حضرت علی (ع)

مقدمه
امامان سرمشق عملی زندگی انسان‌ها هستند. لذا مناسب است، ضمن توجه به زندگی روزمره و سیره عملی آنان، از مکارم اخلاق و فضلیت‌ها و خدمات آنان، متناسب با سنین کودکان شاهد آورده شود. تأثیرگذاری آموزش از دوران کودکی به مراتب بیشتر از سنین بالاتر است. از این‌رو لازم است کودکان و نوجوانان را با شخصیت اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ائمه با اشکال گوناگون آموزشی، از قبیل بیان داستان‌های جذاب و تمثیل‌های آموزنده و اشعار و ...، آشنا سازیم.

بهتر است پیشوایان مذهبی را همان‌گونه که بوده‌اند و همان‌گونه که زندگی می‌کرده‌اند، با شرح مهربانی‌ها، دلسوزی‌ها و رفتار و اخلاق کریمانه‌شان، به درستی معرفی کنیم،تا از همان آغاز این علاقه قلبی در کودکان ایجاد شود.

بازگویی اینکه ائمه در زندگی خویش به افراد نیازمند کمک و راهنمایی می‌کرده و سعی داشته‌اند مردم را از گرفتاری‌ها نجات بخشند، اینکه با زیردستان خود مهربان و با آنان صمیمی بوده‌اند، اینکه با مردم برخوردی سازنده و از روی عطوفت و مهرورزی داشته‌اند، اینکه با کودکان مهربان بوده‌اند، اینکه بسیار تلاش کرده‌اند و ...، همه و همه می‌تواند در تلقی کودکان نسبت به ائمه دین، تأثیر مثبت بگذارد و از آن‌ها در ذهن کودکان تصویری عینی، حقیقی، قابل‌دسترس و سرمشقی مطمئن برای زندگی بسازد (ستوده و همکاران، ۱۳۹۱: ۳۲). کتاب‌های درسی یکی از عوامل اساسی رشد و توسعه یادگیری شناختی کودکان در جهان امروز است. البته در سال‌های اخیر تغییرات مهمی در برنامه‌های درسی و تألیف کتاب‌های درسی توسط برنامه‌ریزان و دفتر تألیف کتاب‌های درسی صورت گرفته است. در سه سال اخیر نیز در نظام آموزش‌وپرورش شاهد تغییرات اساسی بوده‌ایم که یکی از آن‌ها تغییر نظام آموزشی و در پی آن تغییر محتوای کتب درسی است. استفاده از تحلیل محتوا در زمینه آموزش‌وپرورش مبتنی بر این فرض است که هر وسیله ارتباطی مانند کتاب، دارای پیام‌های نهانی و آشکاری است که خواننده را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد (ایمانی، ۱۳۸۳: ۱۱۶). با تحلیل محتوا، نقاط ضعف آن آشکارتر و ضرورت پیروی یا ایجاد یک برنامه استاندارد، بیشتر احساس می‌شود. از طریق تحلیل محتواست که می‌توان به ویژگی‌های یک کتاب درسی پی برد و ضعف‌ها را در محتوای کتاب‌های درسی شناسایی و معرفی کرد.

از سوی دیگر، با توجه به اینکه نظام آموزش‌وپرورش ایران از نوع متمرکز است، اغلب وقت کلاس به کتاب درسی اختصاص پیدا می‌کند و همه آموخته‌های دانش‌آموزان براساس کتاب درسی سنجیده می‌شود، پس در کشور ما به لحاظ اهمیت و جایگاه کتاب درسی، تحلیل محتوا ضرورت بیشتری پیدا می‌کند (کرمی، ۱۳۹۳: ۱۷۳).

از آنجا که دانش به سرعت رو به افزایش است، محتوای درسی مورد استفاده در مدرسه نیز به بازنگری مستمر نیاز دارد. بنابراین باید در انتخاب محتوا دقت شود و لازم است محتوا متناسب با پیشرفت علم، تغییر کند و در این تغییر محتواهای مهم در اولویت قرار گیرند.

محتوای آموزشی و تعلیم باید با مسائل روز و مورد نیاز فراگیران و نیز با شرایط محیطی و اجتماعی آن‌ها مرتبط باشد. علی (ع) می‌فرماید: «فرزندان خود را به عادات و آداب خود مجبور نکنید؛ زیرا آن‌ها برای زمانی غیر از زمان شما خلق شده‌اند» (جرج جرداق، ۱۳۷۹: ۷۴).

ترتیب و پرورش کودکان یکی از اموری است که در سنت اسلامی بسیار مورد اهمیت واقع شده است. حضرت علی (ع) خطاب به فرزندش امام حسن مجتبی (ع) فرموده‌اند: قلب کودک نورس مانند زمین خالی از بذر و گیاه است، هر تخمی که در آن افشانده شود به‌خوبی می‌پذیرد و در خود می‌پرورد. فرزندم از دوران کودکی تو استفاده نمودم و خیلی زود در پرورش تو قیام کردم، پیش از آن که دل تربیت‌پذیرت سخت شود و مطالب گوناگونی عقلت را اشغال نماید (گلی ‌زواره، ۱۳۸۵: ۲۰).

شایان ذکر است، طبق بررسی‌های به عمل آمده، مقالات بسیاری در خصوص ابعاد شخصیتی امام علی (ع) در همایش‌ها و کنگره‌ها تدوین و ارائه شده است که به ذکر چند نمونه از آن‌ها در زیر اکتفا می‌کنیم. این مقالات نشان می‌دهد تاکنون محتوای کتاب‌های جدیدالتألیف دبستان و دوره اول متوسطه از بُعد میزان آشنایی دانش‌آموزان با شخصیت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی امام علی (ع) تحقیق و بررسی نشده است.

لذا هدف مقاله حاضر تحلیل محتوای کتاب‌های یاد شده از بعد میزان آشنایی دانش‌آموزان با شخصیت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی امام علی (ع) و توصیف چگونگی کمی و کیفی و نقش ابعاد شخصیتی امام علی (ع) و شاخص‌های آن در این کتاب‌هاست.

براساس تحقیق کشوردوست (۱۳۷۹)، ۲/۸۸ درصد دانش‌آموزان هیچ کتابی درباره حضرت علی (ع) مطالعه نکرده‌اند و تنها ۲/۱۷ درصد آنان یک کتاب با بیشتر، مطالعه کرده‌اند. براین اساس ۷/۷۵ درصد دانش‌آموزان با ابعاد زندگانی حضرت علی (ع) در حد کم و متوسط آشنایی دارند. در یک جمع‌بندی او نتیجه می‌گیرد که نوجوانان و جوانان جامعه آماری او درباره زندگانی علی (ع) مطالعه چندانی ندارند و نهج‌البلاغه را مطالعه نکرده‌اند و با یاران حضرت علی (ع) آشنایی کمی دارند.

فرخنده حبیبی (۱۳۷۹) در مقاله خود تحت‌ عنوان «شناخت‌شناسی از منظر امام علی (ع) و رسالت آموزش‌وپرورش»، یکی از مهم‌ترین مسائل روز جامعه را مورد تأمل قرار می‌دهد و به پاسخ این پرسش می‌پردازد که اسباب و موانع انسداد معرفت بشری چیست؟ چرا کارکرد دستگاه‌های آموزشی با همه تنوع و تکثر، در انکشاف پرده‌های ظلمانی و تاریک از چشمان خفته بشریت معاصر موفق نیست؟ اگر این پرسش به درستی پاسخ داده شود، می‌توان نسخه‌ای جاذب و جالب برای دستگاه‌های آموزشی به‌طور عام و برای آموزش‌وپرورش به‌طور خاص نوشت. او معتقد است برای اینکه به این هدف نائل شویم باید به این نکته توجه کنیم که مهم‌ترین فلسفه آموزش‌وپرورش، تحریک عقل به منظور تکامل و هدایت آن در جهت شناخت است.

سرلکی (۱۳۷۹) در پژوهش خود تحت‌ عنوان «شیوه‌های معرفی و ارائه شخصیت امام علی (ع) به دانش‌آموزان» بیان می‌کند، از آنجا که نسل جوان انقلاب تا رسیدن به مقصود، نیاز به الگوهای اخلاقی و تربیتی دارد، معرفی شخصیت‌ها و ارائه الگوهای اصیل، می‌تواند آن‌ها را در این مسیر به شناخت و معرفت واقعی برساند. ایجاد عُلقه و رابطه معنوی در دانش‌آموزان با خاندان عصمت و طهارت، خاصه مولای متقیان، می‌تواند به رشد فکری آن‌ها کمک کند و نسلی پویا، مقید و بابصیرت بسازد.

عناوین و شیوه‌هایی که در این مقاله مورد بحث قرار گرفته، عبارت‌اند از: ایجاد دوستی و ارتباط قلبی دانش‌آموزان با شخصیت امام علی (ع)، ذکر فضایل امام علی (ع)، ارائه شخصیتی محبوب از آن وجود مبارک، روایت زندگی و سرگذشت مولا با شور و حرارتی متناسب سن دانش‌آموزان، تشویق و ترغیب دانش‌آموزان جهت شرکت در مراسم ویژه، برگزاری مسابقات شعر، قصه، مقاله درباره امام علی (ع)، دادن افطاری در مراسم سوگواری ایام رمضان، ایجاد خاطره خوش در روز تولد مولا (شیرینی، گل، هدیه) و تشویق دانش‌آموزانی که آراسته به نام علی (ع) هستند.

او همچنین توصیه می‌کند فقط از زندگی سخت امام علی (ع) بحث نشود، بلکه از لحظات شیرین زندگی آن حضرت نیز برای بچه‌ها صحبت شود تا احساسات لطیف آن‌ها را برانگیزد. همچنین برگزاری مراسم یا مسابقاتی که در خلال آن بتوان از کلمات و نصایح مولا در نهج‌البلاغه الهام گرفت.

مصطفوی‌نیا (۱۳۹۰) در پژوهشی تحت‌ عنوان «تأثیر مفاهیم اخلاقی نهج‌البلاغه بر اشعار فارسی» نتیجه می‌گیرد که کتاب نهج‌البلاغه، درجه اول کتابی اخلاقی است و در جای‌جای آن، آموزه‌هایی اخلاقی وجود دارد که می‌توان آن‌ها را بهترین نمونه اخلاق عملی برای فرد در جهت رسیدن به کمال به شمار آورد.

نتایج پژوهش قربانپور (۱۳۹۰) نشان می‌دهد که تحقیق و بررسی در عناصر داستان‌های نهج‌البلاغه گواه این مدعاست که گوینده این داستان‌ها از تمام اصول داستان‌نویسی آگاهی داشته است و توانسته مطالبی بیان کند که با گذر زمان کهنه نمی‌شود. در داستان‌های نهج‌البلاغه می‌توان وقایع تاریخی،‌ داستان‌های تمثیلی و داستان‌های کوتاه را مشاهده نمود. داستان‌های نهج‌البلاغه از ساختاری کاملاً علمی برخوردار است و همین یکی از علل مانایی و پویایی مفاهیم این کتاب ارزشمند است.

 

بررسی ابعاد شخصیتی حضرت علی (ع) در کتاب‌های فارسی جدیدالتألیف
نام مبارک حضرت علی (ع)، همیشه در اذهان ما تداعی‌کننده مفاهیم والایی چون عدل و داد، انصاف، زهد، تقوی، شجاعت، سخاوت، مبارزه با ظلم، حمایت از مظلوم و ... بوده است. مقاله حاضر، در ابتدا به بررسی برخی از این مفاهیم، که در کتب جدیدالتألیف دبستان و دوره اول متوسطه آمده، به‌طور اجمال پرداخته و سپس در بخش یافته‌های تحقیق، جداول فراوانی استفاده از هر یک از موارد مطرح شده را ارائه داده است.

 

کمک به نیازمندان و عفو و بخشایش و رحمت و  مهربانی علی (ع)
نمونه‌ای از بخشش فراوان و کمک به نیازمندان و رحمت و مهربانی حضرت علی (ع) در بیت‌های زیر از محمدحسین بهجت تبریزی مشهود است:
برو ای گدای مسکین در خانه علی زن
که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را
به جز از علی که گوید به پسر که قاتل من
چو اسیر توست اکنون، به اسیر کن مدارا
(کتاب چهارم دبستان، ۱۳۹۳: ۸۷)

 

نمونه انفاق را در درس پیراهن بهشتی می‌توان مشاهده نمود. زمانی که حضرت فاطمه زهرا (س) پیراهن عروسی خود را به زن فقیر می‌بخشد و وقتی خبر به حضرت محمد (ص) و حضرت علی (ع) می‌رسد، آن‌ها از کار حضرت فاطمه زهرا (س)، خوش‌حال می‌شوند (کتاب سوم دبستان، ۱۳۹۳: ۴۹)

همچنین در شعر زیر از استاد شهریار، نمونه کمک به نیازمندان مشاهده می‌شود:
ناشناسی که به تاریکی شب
می‌برد شام یتیمان عرب
(کتاب ششم، ۱۳۹۳: ۴۶)

 

شناخت علی (ع) نشانه شناخت خدا
در شعر همای رحمت، شاعر در بیت زیر، علی (ع) را معجزه و نشانه بزرگ خداوند می‌داند که سایه‌اش بر سر همه موجودات عالم افکنده است:
علی ای همای رحمت، تو چه آیتی خدا را
که به ماسوا فکندی همه سایه هما را

در بیت دوم، شناخت علی (ع) را مقدمه و پیش‌نیاز شناخت خداوند می‌داند. شاعر معتقد است که از علی می‌توان به خدا رسید:
دل اگر خداشناسی، همه در رخ علی بین
به علی شناختم من به خدا قسم خدا را
(کتاب چهارم دبستان، ۱۳۹۳: ۸۷)

 

توصیف شگفتی‌های آفرینش در نهج‌البلاغه
در درس دوم از کتاب هشتم با عنوان «خوب جهان را ببین» از یکی از خطبه‌های نهج‌البلاغه، که در توصیف طاووس است، به نکات زیر پرداخته شده است:

• درک بهتر زیبایی‌های آفرینش با بهر‌ه‌گیری از حواس پنج‌گانه؛

• دست یافتن به دانش‌ و آگاهی با خوب نگریستن به پدیده‌ها و تأمل در ویژگی‌ آن‌ها؛

• پی بردن به راز آفرینش با به‌کارگیری اندیشه.

در این درس امام علی (ع) برای بهتر شناساندن زیبایی‌های خلقت طاووس، دم کشیده طاووس را به «چتر گشوده» و «بادبان کشتی»، و پرهایش را که مانند دسته‌گل پرنقش و نگار، رنگارنگ است، به «برگ خزان‌دیده»، مانند نموده است (کتاب هشتم، ۱۳۹۳: ۱۷).

 

تعلیم‌وتربیت فرزند
تربیت فرزند از بنیادی‌ترین مسائل تربیتی شمرده می‌شود و سنگ زیرین تربیت‌های بعدی است. به همین جهت در دین مقدس اسلام و در سخنان معصومین، مخصوصاً امیرمؤمنان بر این امر بسیار تأکید شده است. علی (ع) فرمود: «حق الولد علی الوالدان یحسّن اسمه و یحسّن ادبه و یعلّمه القرآن»:

حق فرزند بر پدر این است که اسم نیکو برای او انتخاب کند و نیکو تربیتش نماید و قرآن را به او بیاموزد» (جوهری و همکاران، ۱۳۹۰).

استاد شهریار در بیت زیر از تربیت فرزندی عجیب و خارق‌العاده توسط علی (ع) سخن می‌راند که در دنیا، شهیدان کربلا را مشهور و زبانزد کرده است.
به جز از علی که آرد، پسری ابوالعجایب
که علم کند به عالم، شهدای کربلا را
(کتاب چهارم دبستان، ۱۳۹۳: ۸۷)

 

حق و عدالت و بردباری و گذشت علی (ع)
شعر «شیر حق» از مولانا، علاوه بر عفو و بردباری و گذشت امام علی (ع)، نشان از حق و عدالت آن حضرت دارد:
گفت بر من تیغ تیز افراشتی
از چه افکندی، مرا بگذاشتی
گفت من تیغ از پی حق می‌زنم
بنده حقم، نه مأمور تنم
شیر حقم، نیستم شیر هوا
فعل من بر دین من باشد گوا ...
(کتاب هشتم، ۱۳۹۳: ۸۶)

 

معنای زندگی
عباس اقبال آشتیانی در متن «زندگی همین لحظه‌هاست» در کتاب هفتم بیان می‌دارد: معنای زندگی حقیقی آن است که در جست‌وجوی دانش و کار مفید و سازنده بگذرد. کسی در زندگی موفق است که اکنون و فرصت حال را دریابد. امروز را به فردا افکندن و به امید آینده نشستن، کار درستی نیست.

و با این سخن زیبای نهج‌البلاغه نوشته را به پایان می‌رساند.

«فرصت‌ها مثل گذشتن ابرها می‌گذرند، فرصت‌های خوب و عزیز را دریابید.»

در کتاب هشتم و در پایان درس «سفر شکفتن» از مهارت‌های زندگی نظیر خودآگاهی، ارتباط مؤثر، تصمیم‌‌گیری، تفکر خلاق و چیرگی بر احساسات و هیجانات سخن گفته و برای ایجاد تفکر عمیق‌تر دانش‌آموزان نسبت به خود، از آن‌ها سؤال شده است که عبارت «من عرف نفسه فقد عرف ربه» با کدام مهارت زندگی ارتباط دارد (کتاب هشتم، ۱۳۹۳: ۴۱).

 

القاب حضرت علی (ع)
برای آشنایی بیشتر دانش‌آموزان با ابعاد شخصیتی حضرت علی (ع) درکتاب‌های هفتم و هشتم، اشعاری آمده که در آن از القاب حضرت علی (ع) استفاده شده است.

ابوالقاسم فردوسی در شعر «رستگاری» از کلمه وصی (یکی از القاب علی (ع)) سخن می‌گوید که به معنی سفارش‌دهنده و اندرزدهنده است:
اگر چشم داری به دیگر سرای
به نزد نبی و وصی گیر جای (کتاب هفتم، ۱۳۹۳: ۱۱۳)

در شعر «شیر حق» از شعر مولانا، در کتاب هشتم از ولایت علی (ع) سخن به میان آمده است:
او خدو انداخت بر روی علی
افتخار هر نبی و هر ولی (کتاب هشتم، ۱۳۹۳: ۸۶)

در کتاب هشتم واژه «اسد» به معنای شیر، و واژه «مرتضی» به معنای پسندیده، برگزیده و خشنود از القاب دیگر علی (ع) آمده است و از دانش‌آموزان خواسته شده، معادل معنایی کلمه اسد را در شعر شیر حق از مولانا بیابند (کتاب هشتم، ۱۳۹۳: ۱۳۵ و ۸۸).

 

مناجات و راز و نیاز با خدا
در قسمت «بخوان و حفظ کن» از کتاب ششم، استاد شهریار در ابیات زیر، اوج مناجات علی (ع) را با خدا بیان می‌‌کند:
علی آن شیر خدا، شاه عرب
الفتی داشته با این دل شب
شب ز اسرار علی آگاه است
دل شب محرم سرالله است
شب شنفته است مناجات علی
جوشش چشمه عشق ازلی
کلماتی چو دُر آویزه گوش
مسجد کوفه هنوزش مدهوش
فجر تا سینه آفاق شکافت
چشم بیدار علی، خفته نیافت
(کتاب ششم، ۱۳۹۳: ۴۶)

 

فداکاری و ایثار
در قسمت «بخوان و حفظ کن» از کتاب ششم، استاد شهریار در بیت زیر به فداکاری علی (ع) اشاره می‌کند:
عشق‌بازی که هم‌آغوش خطر
خفت در خوابگه پیغمبر (کتاب ششم، ۱۳۹۳: ۴۶)

 

صداقت و جوانمردی
از علی آموز اخلاص عمل
شیر حق را دان منزه از دغل (کتاب هشتم، ۱۳۹۳: ۸۶)

علی‌بن‌ابیطالب مردانگی را در بهترین معانی آن و با هرچه این صفت می‌تواند در خود جمع کند، مجسم می‌ساخت. خویشتن‌داری و بزرگ‌منشی که دو اصل از اصول حقیقت جوانمردی و مردانگی است، هر دو از خصلت‌های امام بود و به همین سبب، دوست نداشت به کسی آزار برساند ولو اینکه او را اذیت کرده باشد و یا به کسی در ستم و تجاوز پیشی جوید، اگرچه مطمئن باشد که او قصد کشتنش را دارد. (جرج جرداق، ۱۳۷۹: ۱۴۹)

او خدو انداخت بر روی علی
افتخار هر نبی و هر ولی
در زمان انداخت شمشیر آن علی
کرد او اندر غزایش کاهلی
گفت حیران آن مبارز زین عمل
وز نمودن عفو و رحم بی‌محل
گفت بر من تیغ تیز افراشتی
از چه افکندی، مرا بگذاشتی
(کتاب هشتم، ۱۳۹۳: ۸۶)

 

سؤال‌های پژوهش
۱. میزان بازنمایی ابعاد شخصیتی امام علی (ع) در کتاب‌های جدیدالتألیف فارسی پایه دوم، سوم، چهارم و ششم چقدر است؟

۲. میزان بازنمایی ابعاد شخصیتی امام علی (ع) در کتاب‌های جدیدالتألیف فارسی پایه هفتم و هشتم چقدر است؟

۳. آیا ابعاد شخصیتی امام علی (ع) در کتاب‌های جدیدالتألیف دبستان و دوره اول متوسطه به‌طور متفاوت بازنمایی شده است؟

 

روش‌شناسی پژوهش
در پژوهش حاضر، برای بررسی محتوای کتاب‌های جدید‌التألیف فارسی دبستان و دوره متوسطه اول، از روش تحلیل محتوا استفاده شده است و با توجه به اینکه از طریق تحلیل محتوا می‌توان روزنامه‌ها، مجلات، کتاب‌ها و حتی نوارها را از دیدی مقایسه‌ای تحلیل کرد (ساروخانی، ۱۳۷۵: ۲۸۲)، با استفاده از این روش به توصیف سؤال ویژه پژوهش پرداخته شده است.

تحلیل محتوا، روشی پژوهشی به منظور استخراج مواردی خاص از بین محتوای تولید شده افراد، یا روش مطالعه و تجزیه و تحلیل ارتباط‌ها به شیوه نظام‌دار، عینی و کمی برای اندازه‌گیری متغیرهاست. روش تحلیل محتوا برای بررسی محتوای آشکار پیام‌های موجود در یک متن، مورد استفاده قرار می‌گیرد. مهم‌ترین کاربرد آن، توصیف ویژگی‌های یک پیام است (دلاور، ۱۳۸۲: ۲۷۸).

همچنین دلاور (۱۳۸۲) اظهار می‌دارد تحلیل محتوا به هر روش استنباطی اطلاق می‌شود که به‌صورت منظم و عینی، به منظور تعیین ویژگی‌های پیام‌‌ها به کار برده می‌شود (دلاور، ۱۳۸۲: ۲۷۵).

سالمی (۱۳۸۵) معتقد است ویژگی‌هایی که لزوم تحلیل محتوی را حتمی می‌سازد بدین قرار است:

الف ـ کشور ما دارای نظام آموزشی متمرکز است و کتاب درسی در تمام نقاط کشور یکسان است.

ب ـ کتاب درسی تنها وسیله آموزشی است که در اختیار معلم قرار می‌گیرد.

پ ـ در بسیاری از کلاس‌ها صرفاً تدریس براساس محتوای کتاب انجام می‌شود.

بنابراین به نظر می‌رسد کتاب درسی و محتوای آن باید مورد مداقه و موشکافی قرار گیرد (سالمی، ۱۳۸۵: ۶۲).

 

یافته‌های پژوهش
جدول‌های زیر با توجه به تحلیل محتوای مربوط به ابعاد شخصیتی امام علی (ع) در کتاب‌های جدیدالتألیف دبستان و دوره اول متوسطه، فراوانی استفاده از هر یک از موارد مطرح شده در چارچوب را بیان می‌کند. این فراوانی از شمردن تعداد عناوینی حاصل شده است که در آن‌ها به نوعی، به موضوع مورد نظر پرداخته شده است و شامل «درس، بخوان و حفظ کن، بخوان و بیندیش، حکایت و مثل» در کتاب‌های دوم، سوم، چهارم و ششم دبستان و شامل «درس، حکایت، روان‌خوانی، شعر خوانی و اعلام» در کتاب‌های جدیدالتألیف فارسی هفتم و هشتم است. یادآور می‌شود چون در کتاب فارسی دوم موردی راجع‌به ابعاد شخصیتی امام علی (ع) یافت نشد فهرست ‌وارسی و جدولی تهیه نشد.


بحث و نتیجه‌گیری
یکی از مهم‌ترین مقاصد تعلیم‌وتربیت دینی در دوره کودکی، ایجاد علاقه و محبت نسبت به اولیای دین است تا از این طریق، اوامر آنان و راه و روش زندگی‌شان در کودکان تأثیر گذارد و شیوه زندگی آنان برایشان همچون سرمشق تلقی شود. (ستوده و همکاران، ۱۳۹۱: ۳۲).

چگونگی پرورش نسل جدید، یکی از مهم‌ترین اصولی است که پیشرفت یک کشور به آن وابسته است. سرمایه‌گذاری برای تربیت دینی افراد یک جامعه، در واقع نشانگر تمدن آن جامعه است و پیشرفت در جنبه‌های گوناگون آن جامعه را تضمین می‌کند. بنابراین،‌ مسئولان آموزش‌وپرورش به منظور محقق ساختن شرایط مطلوب برای پرورش نسلی باایمان و مذهبی، موظف‌اند با فراهم کردن برنامه‌های تربیتی سالم و اصولی این امکان را فراهم سازند. تربیت دینی وقتی حاصل می‌گردد که مطابق دستورهای دینی در زندگی انسان رفتار شود (انصاری، ۱۳۸۰: ۲۲)

این مقاله در پی پاسخ‌گویی به سه سؤال پژوهشی است:

۱. ابعاد شخصیتی امام علی (ع) در کتاب‌های جدیدالتألیف فارسی پایه دوم، سوم، چهارم و ششم به چه میزان بازنمایی شده است؟

در کتاب فارسی پایه سوم، فراوانی به کار برده شده مطالب در مورد ابعاد شخصیتی امام علی (ع) در عنوان «درس» ۱۰۰ درصد و در بقیه موارد صفر درصد است.

در کتاب‌های فارسی پایه چهارم و ششم ۱۰۰ درصد موارد به کار رفته در مورد امام علی (ع) مربوط به «بخوان و حفظ کن» و در کتاب‌های دیگر و در بقیه موارد صفر درصد است.

همچنین در کتاب فارسی دوم موردی راجع‌به ابعاد شخصیتی امام علی (ع) یافت نشد.

۲. ابعاد شخصیتی امام علی (ع) در کتاب‌های جدیدالتألیف فارسی پایه هفتم و هشتم چقدر است؟ به چه میزان بازنمایی شده است؟

نتایج پژوهش نشان می‌دهد در کتاب فارسی پایه هفتم، فراوانی به کار برده شده مطالب در مورد امام علی (ع) در درس ۰/۵ درصد، شعرخوانی ۰/۱۷ درصد، اعلام ۰/۳۳ درصد و حکایت و روان‌خوانی هر کدام صفر درصد است.

در کتاب فارسی پایه هشتم، فراوانی در قسمت درس ۰/۶۶ درصد و اعلام ۰/۳۳ درصد است.

در قسمت‌های حکایت و روان‌خوانی و شعرخوانی موردی یافت نشد.

۳. تفاوت بازنمایی ابعاد شخصیتی امام علی (ع) در کتاب‌های جدید‌التألیف دبستان و متوسطه دوره اول به چه میزان است؟

میزان بازنمایی ابعاد شخصیتی امام علی (ع) در کتاب جدیدالتألیف هفتم ۶ مورد و در کتاب هشتم ۹ مورد است.

در کتاب‌های سوم، چهارم و ششم دبستان میزان بازنمایی ابعاد شخصیتی امام علی (ع) مجموعاً سه مورد است.

در کتاب جدید‌التألیف دوم موردی یافت نشد. اما بیشترین فراوانی در کتاب‌های هفتم و هشتم مربوط به‌عنوان «درس» بوده، که به ترتیب معادل ۰/۵ و ۰/۶۶ بوده است.

بیشترین فراوانی در کتاب‌های دبستان مربوط به «بخوان و حفظ کن» دو مورد شعر از استاد شهریار درکتاب چهارم و ششم بوده است. اما فقط یک شعر با عنوان شیرحق از مولانا در کتاب هشتم مشاهده شد. در کتاب هفتم شعری مربوط به ابعاد شخصیتی امام علی (ع) مشاهده نشد.

می‌توان گفت از نظر برنامه‌ریزان آموزشی و مؤلفین، شعر برای آموزش در کتاب‌های جدیدالتألیف دبستان، کاربرد بیشتری دارد. در حالی‌که در دوره اول متوسطه و در ابتدای نوجوانی، متن درس نسبت به شعر فراوان‌تر است.

کتاب‌های آموزشی، یکی از مهم‌ترین منابع یادگیری در نظام‌های آموزشی هستند. محتوای برنامه درسی از نظر نقشی که در تحقق اهداف ایفا می‌کند، از اهمیت خاصی برخوردار است. با توجه به تغییر رویکرد کتاب‌های آموزشی و با توجه به فرایند مشارکتی و فعال بودن کتاب‌های آموزشی در سال‌های اخیر، تغییرات در کتب درسی باید هوشمندانه اعمال گردد.

لذا پیشنهاد می‌گردد کتب درسی قبل از ارائه در سطح کلان (کل کشور) به‌صورت آزمایشی اجرا شود و با نظرسنجی از جانب متخصصان تعلیم‌وتربیت چالش‌های پیش روی آن‌ها شناسایی گردد.

با توجه به جدید‌التألیف بودن کتب درسی در حوزه زبان و ادب فارسی پیشنهاد می‌گردد آن‌ها از طریق معلمان، دانش‌آموزان و متخصصان مربوطه در قالب طرح‌های پژوهشی اعتبارسنجی شوند.

 


پی‌نوشت‌
۱. در این تحقیق کتاب‌های جدیدالتألیف فارسی دوم، سوم، چهارم، ششم دبستان با کتاب‌های جدید‌التألیف فارسی پایه هفتم و هشتم مقایسه و مورد بررسی قرار گرفته‌اند.


منابع
۱. دلاور، علی، مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم‌انسانی و اجتماعی، تهران، انتشارات رشد. چاپ دوم، ۱۳۸۲.
۲. ساروخانی، باقر، روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، جلد اول، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۵.
۳. فارسی دوم دبستان (مهارت‌های خوانداری)، ۳۴، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۱، اداره کل چاپ و توزیع کتاب‌های درسی.
۴. فارسی سوم دبستان (مهارت‌های خوانداری)، ۹، تهران، چاپ دوم، ۱۳۹۳، اداره کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی.
۵. فارسی چهارم دبستان، (مهارت‌های خوانداری)، ۱۴، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۳، اداره کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی.
۶. فارسی ششم دبستان (مهارت‌های خوانداری)، ۳۴، تهران، چاپ سوم، ۱۳۹۳،  اداره کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی.
۷. فارسی پایه هفتم دوره اول متوسطه، ۱۰۱،‌ تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، چاپ دوم، ۱۳۹۳، دفتر تألیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری.
۸. فارسی پایه هشتم دوره اول متوسطه، ۱۱۵، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، چاپ اول، ۱۳۹۳، دفتر تألیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری.