بررسی اندیشه و آثار دانته آلیگیری در کمدی الهی

مقدمه
دانته آلیگیری متولد ۱۲۶۵ م از مشاهیر ادبیات ایتالیا و جهان محسوب می‌شود. وی آثار متعددی دارد و مشهورترین آن‌ها «کمدی الهی»‌ست، دانته، درواقع شهرت خود را مدیون این کتاب است. کمدی الهی شامل سه جلد به نام‌های دوزخ، برزخ و بهشت است. در این مجموعه شاعر دغدغه‌های سیاسی و اجتماعی خود را در قالب سفری خیالی به عالم برزخ، دوزخ و بهشت به زیبایی توصیف می‌کند.

یادآوری می‌شود دانته در اواخر دوره‌ای که به قرون وسطی شناخته می‌شود می‌زیسته است. وی یکی از هزاران هنرمندی است که شهر فلورانس به جهان تقدیم کرد (مانند «ژیوتو» نقاش بزرگ همان عصر و «پتر رارک» نویسنده مشهور فلورانسی). دانته آلیگیری از جمله مشاهیری است که پس از قرن‌ها، هنوز زندگی و اندیشه‌های کشف نشده و پنهانش مورد تحقیق و بررسی دانشجویان و علاقه‌مندان بسیاری است.

دانته آلیگیری در ماه مه سال ۱۲۶۵ م در شهر فلورانس به دنیا آمد. فلورانس در آن زمان یکی از جمهوری‌های متعدد مستقل در ایتالیا بود. اروپا در عصر دانته اواخر دورانی را می‌گذراند که امروزه قرون وسطی نامیده می‌شود و تدریجاً مقدمات تحولات اجتماعی عظیمی که دوره رنسانس و در پی آن عصر جدید را پدید آورد آغاز شده بود (دانته، ۱۳۸۰: ص ۵۸).

دانته با آثار ادبی‌اش به ما کمک کرده است زندگی و اندیشه شهرهای پرجنب و جوش ایتالیا را در آستانه سده ۱۴ م بشناسیم. اما اهمیت دانته فراتر از این است، زیرا معتقدات انسان سده‌های میانه را درباره خود، جهان، انجام بشر و غایت همه چیز را آشکار ساخته است.

وی فردی عادی و از شهروندان فلورانس بود و مانند فیلسوفان، مجتهدان و حقوق‌دانان تحصیل‌نکرده بود. فردی معمولی بود و هوشمند، و کنجکاوی‌اش او را به کشف معارف آن روزگار نائل ساخت (لوکاس، هنری، ۱۳۶۶: ۵۸۰).

وی یکی از گروه سه نفری بزرگان فلورانسی بود. یعنی پتر راک، بوکاتچو و خود دانته. دانته از نظر هوش و تخیل بین این سه نفر مقام اول را داشت. قرار دادن او در جایگاه خاصی از تاریخ فرهنگی که شایسته و مناسب او باشد دشوار است. گروهی وی را بدواً مردی قرون وسطایی به حساب آورده‌اند. گروهی دیگر، با توجه به برخورداری از تمایلات روحانی، احترام به زبان محلی و درک طبیعی، وی را یکی از پیشگامان عصر جدید دانسته‌اند.

در حقیقت دانته متعلق به زمان خود و بسیار بالاتر از آن بود دانته در سرنوشت تجدید حیات ادبیات و آثار باستانی یونان و روم سهم داشته است. وی، به‌عنوان شاعر، پیامبر یا فیلسوف درواقع آئینه عصر خود و مظهر کسانی از معاصران خویش است که حرفی برای گفتن دارند (غفاری‌فرد، عباسقلی، ۱۳۸۸: ۲۳۳).

وی در صف مقدم فرهنگ نوین قرون وسطا قرار داشت. او خیانت را دهشتبارترین گناه معرفی می‌کند و با ترسیم خطوط تازه‌ای بر ضد تنگ‌نظری‌های کلیسایی اعتراض می‌کند و آزادی و تازه‌جویی روح و شوق شناخت جهان را می‌ستاید (نوذری، عزت‌الله، ۱۳۷۷: ۱۶).


آثار دانته عبارت‌اند از:

۱. «زندگانی نو» به زبان ایتالیایی، شامل نغمه‌های عاشقانه‌ای که دانته به خاطر بئاترس سروده و قسمتی از آن نثر است.

۲. «ضیافت» به ایتالیایی، مجموعه‌ای فلسفی شامل شرح و تفسیر الهیات، ادبیات، فلسفه و اخلاق.

۳. «سلطنت» به لاتین، اثری به نثر که براساس فکر حکومت واحد جهانی تحت حکومت یک پادشاه تنظیم شده است.

۴. «آهنگ‌ها» به زبان ایتالیایی، شامل اشعاری که شاعر آن‌ها را سنگی نامیده است (درباره یک زن ناشناس).

۵. «کمدی الهی» بزرگ‌ترین اثر دانته و شاهکار ادبیات ایتالیاست. این کتاب بزرگ‌ترین محصول ادبی و فکری قرون وسطای مغرب‌زمین است؛ محصول دوران بیست ساله غربت دانته (آلیگیری، دانته، ۱۳۸۰).

کمدی الهی را در شمار آثار حماسی می‌آورند، اما همانند ایلیاد (هومر) و انئید (ویرژیل) داستان جنگ و پیروزمندی نیست، بلکه سرگذشت رویدادهای سفر دانته به خطه‌های خیالی دوزخ و برزخ و بهشت است. دانته در این خطه‌های خیالی مردگان با بسیاری از نامداران عصر خود و دوره‌های پیشین روبه‌رو می‌شود. سفرهای دانته در آن عالم، سفرهای خیال و ضمیر اوست.

کمدی الهی ترجمان اندیشه‌ها و تفکرات دانته است درباره بشر و جهانی که در آن زندگی می‌کند و هم درباره زندگی و مرگ و معمای هستی است. این اثر، آئینه تمام‌نمای فکر و اندیشه سده‌های میانه است، با پنداری بسیار شاعرانه از بشر و زندگی او (دنکاف، فردریک، ۱۳۸۰: ۱۹۹).

برخی از پژوهشگران، کمدی الهی را ترکیبی از تفکر مسیحی در قرون وسطی می‌دانند. این کتاب مانند کلیساهای جامع سبک گوتیک و اصول الهیات اثر آکوینی را به یاد ما می‌آورد که دیانت مسیح، گذشته از هر موضوع دیگری شالوده اساسی فرهنگ قرون وسطی را تشکیل داده است.

الهیات‌شناسی مندرج در کمدی الهی همان است که قِدّیس توماس آکوینی می‌گوید: علم آن علم ارسطویی است و سیاست مندرج در آن حول امپراتوری مقدس روم به منزله نجات‌دهنده ایتالیا می‌چرخد. در عین حال برخی از صاحب‌نظران معتقدند: ارکان کتاب دانته پیشاپیش خبر از آمدن عصر جدید رنسانس می‌داده، گذشته از هر چیز دانته شاعری غیرروحانی است که الهیات‌شناسی را به زبان محلی و نه به لاتین توصیف می‌کند. پاپ‌هایی که در دوزخ ظاهر می‌شوند به دست مردی غیرروحانی یعنی دانته به آنجا رهسپار شده‌اند. به علاوه استفاده از ویرژیل به‌عنوان راهنما بر نقش سنت باستانی در خردورزی موضوعی که در رنسانس اهمیت فزاینده پیدا کرده است، تأکید دارد.

دانته در خطاب به ویرژیل می‌گوید: پس تو ویرجیلو (ویرژیل) هستی؟ تو استاد منی زیرا من آن شیوه زیبای نگارش را که مایه افتخارم شده تنها از تو به عاریت گرفته‌ام (فوگل، اشپیل، ۱۳۸۸: ۵۱۱).

اثر عظیم کمدی الهی، مانند کلیساهای با حشمت قرون وسطا، خاصه‌های اصلی تمدن قرون وسطا را برای ما نمودار می‌سازد (دانکاف، فردریک، ۱۳۸۰: ۲۰۲).

 

دوزخ
سفر دوزخ دانته جالب‌ترین قسمت از قسمت‌های سه‌گانه این سفر به دنیای دیگر است، زیرا از یکنواختی دو قسمت دیگر (سفر برزخ و بهشت) عاری است. همیشه کتاب دوزخ از آن دو جلد دیگر بیشتر مورد توجه بوده است. دانته در طرح دوزخ بیش از هرچیز از دوزخ یونان و روم قدیم الهام گرفته است.

 

یکی از سروده‌های این سفر
سروده هشت در وصف حیله‌گران

ای خواننده اینک داستان بازی ناشنیده‌ای را خواهی شنید:

هریک از ابلیسان نظر به جانب دیگر دیوار گرداند و آنکه در این میان بیشتر سنگین دلی کرده بود بیش از آن دیگران چنین کرد،

و آن روح، ناورای فرصت غنیمت شمرد و هر دو پا را بر زمین استوار کرد

و ناگهان فرو جست و بدین‌سان خویش را از گزند آنان دور داشت.

ابلیسان از خطای خود پشیمان شدند اما آنکه این شکست را باعث آمده بود بیش از همه به خشم درآمد (دانته، آلیگیری، ۱۳۸۰: ۴۷)

 

برزخ
برزخ دانته از نظر جغرافیایی کوه بسیار بلند و بزرگی است که مقابل بیت‌المقدس قرار گرفته است. این کوه به یک منطقه مقدماتی و هفت طبقه اصلی تقسیم می‌شود و بهشت زمینی بالای آن قرار دارد. ارواح آمرزیدنی باید هر یک مدتی کم یا زیاد در طبقات مختلف این کوه بنا بر نوع گناه خود بمانند و این گناهان را با پشیمانی و توبه کفاره دهند تا رهسپار بهشت شوند.

گناهکارانی که باید در این کوه منتظر آمرزش باشند چهار دسته‌اند:

۱. آن‌هایی که هنگام مرگ مورد تکفیر و تحریم کلیسا قرار داشته ولی قبل از مرگ توبه کرده‌اند.

۲. آن‌هایی که فقط دم مرگ پشیمان شده‌اند و توبه کرده‌اند.

۳. آن‌هایی که بر اثر مرگ ناگهانی فرصت انجام مقررات مذهبی توبه را نیافته و فقط در دل رو به خدا کرده‌اند.

۴. شاهان و شاهزادگانی که اشتغال به امور دنیوی مانع از توجه آن‌ها به امور اخروی شده است، این‌ها به دلیل سهل‌انگاری باید مدتی در ورود به بزرخ با سهل‌انگاری روبه‌رو شوند و از جانب مقامات برزخ یک دوران بی‌تکلیفی را سپری کنند.

دانته دوزخ خود را طبق نظریه اخلاق ارسطو و برزخ را طبق نظریه عشق افلاطون طبقه‌بندی کرده است.

 

شعری از برزخ
ناله و شِکوه کسی که در دنیا غرور بیش از حد داشته است

بی‌گمان تا آن زمان که زنده بودم چنین انصاف نمی‌دادم زیرا دلم را سخت هوای آن بود که در این فن (نقاشی) مقام نخستین داشته باشم.

در اینجا کفاره چنین غروری را می‌بایدم داد و اگر در آن روزگاران که هنوز امکان گناه کردنم نبود روی به جانب خدا بنده بودم.

اکنون حتی در اینجا نیز نبودم.

افتخار واهی هنرنمائی آدمی را ببین.

که اگر دوران بی‌هنری‌اش در پی نباشد چه سان سبزی شاخ و برگش کوتاه زمانی بیش نمی‌پاید (آلیگیری، دانته، ۱۳۸۰: ۵۴۵).

 

بهشت
دانته در نیمروز چهارشنبه هفته مقدس عید پاک سال ۱۳۰۰ م از قله کوه بلند برزخ، یعنی بهشت زمینی که روزگاری پدر نوع بشر آن را به دو گندم فروخته بود، همراه با بئاتریس ـ راهنمای ملکوتی‌اش ـ رهسپار عالم افلاک می‌شود.

دانته و بئاتریس در این وادی افلاک در هر منزل نو یعنی در هر فلک تازه با دسته خاصی از ارواح بهشتی روبه‌رو می‌شوند، که به تناسب نوع زندگی خود آنچه عامل اصلی این زندگی بوده است به آن فلک خاص آمده‌اند.

از نظر طبقه‌بندی کمّی بهشت می‌توان آن را به سه طبقه مجزا تقسیم کرد. برخی این طبقه‌بندی را با طبقه‌بندی سه‌گانه و چهارگانه علوم مربوط دانسته‌اند. نکته‌ای که تقریباً مورد قبول همه طرفداران وی یا دانته‌شناسان است این است که اساس تقسیم‌بندی بهشت دانته «عشق» است.

 

بخشی از سروده‌های این کتاب از زبان دانته خطاب به معشوقه‌اش بئاتریس

عشق من به شما هر اندازه عمیق باشد ناتوان‌تر از آن است که،

چنین لطفی را با سپاس پاسخ گوید و لاجرم وام مرا به شما ادا کند،

که بنیاد همه چیز و توانای همه کار است.

خوب می‌بینم که عطش ادراک‌ها فرو می‌نشیند مگر آنکه حقیقت مطلق، که در ورای آن هیچ حقیقتی دگر متجلی نمی‌تواند شد،

روشنایی‌بخش آن شده باشد.

این قوه ادراک ما همچو حیوانی که در کناری خفته باشد،

به محض وصول بدین حقیقت در آن پناه می‌جوید و آرام می‌گیرد،

و بدین حقیقت نیز نائل می‌تواند شد وگرنه جمله امیال ما عبث خواهد بود.

از این امیال است که شاخه شک در پای نهال حقیقت سر می‌برند،

و این قانون طبیعی است که به برکت آن به بلندی دیگری می‌رویم تا سرانجام به اوج می‌رسیم (آلیگیری، دانته، ۱۳۸۰: ۱۰۱۸).

 

اندیشه‌های سیاسی دانته

از اوایل قرن ۱۳ م. فلورانس و غالب شهرهای اطراف آن، میدان زورآزمایی سیاسی دو دسته به نام «گوئلفی» و «گیبلینی» بود. از لحاظ سیاسی گیبلینوها طرفدار امپراتوری مقدس و ژرمن بودند که ریاست آن با امپراتور آلمان بود. گوئلفی‌ها، که خاندان دانته از آن‌ها بود، به عکس، هواخواه پاپ و آزادی ایتالیا از نفوذ آلمان بود (www.Life of Thaught.com).

نامدارترین قربانی بحران‌های سیاسی و انگیزه‌های احزاب و سیرت رهبران دانته آلیگیری است، مردی سیاسی که چه در وطن و چه در تبعیدگاه تجربه‌های فراوان اندوخته و ریشخندهای خود را درباره تغییرات متوالی قانون اساسی شهر در شعرهایی برنده‌تر از الماس گنجانده است و درباره‌ وطن خود با چنان آرزو و حسرتی سخن گفته است که دل هر فلورانسی را تکان می‌دهد ولی اندیشه‌هایش از ایتالیا و جهان فراتر می‌رود.

وی افتخار می‌کند که نخستین کسی است که در این راه گام نهاده، البته پا به جای پای ارسطو می‌گذارد و در عین حال استقلال خود را نیز حفظ می‌کند، امپراتور آرمانی‌اش داوری است دادگر و انسان‌دوست، که تنها وابسته به خداست. به عقیده وی تسلط روم بر جهان موافق حق و مبتنی بر داوری الهی میان روم و میان دیگر اقوام روی زمین بود و خدا امپراتوری و سلطه روم را از این طریق تأیید کرد.

دانته یکی از نخستین نویسندگان و شاید نخستین نویسنده‌ای است که نوشته‌هایی سیاسی به‌صورت نامه به خط خود نوشته و منتشر ساخته است (بوکهارت، یاکوب، ۱۳۷۶: ۸۶).

دانته در مبحث سیاسی به انواع و اقسام حکومت‌ها اشاره می‌کند و عقیده دارد دین و دولت برای جامعه امری ضروری است و هر دو برای پیشرفت جامعه مهم‌اند.

دانته بر این باور است که این دو (دین و دولت) در وجود خداوند بوده و کلیسا نیز از بدو تشکیل خود بر آن تکیه کرده است. این سخن روشن می‌کند که وی در جهان‌بینی خود دقیقاً بینش قرون وسطایی داشته، با این تفاوت که افکار و اندیشه‌های او کمی روشن‌تر از دیگران است، زیرا معتقد است برای ایجاد نظم و امنیت و حکومت این دو اصل لازم‌اند (علیزاده، محمدعلی، ۱۳۸۵: ۳۹).

 

نتیجه‌گیری

در جمهوری مستقل فلورانس در اواخر قرن ۱۳ م دانته آلیگیری چشم به جهان گشود. وی از شاعران نامدار ایتالیا و جهان محسوب می‌شود. آثارش نه‌تنها در عصر خود که تا امروز مورد استقبال و توجه علاقه‌مندان به ادبیات قرار دارد.

از مهم‌ترین آثار وی می‌توان به زندگانی نو، ضیافت، سلطنت، آهنگ‌ها و کمدی الهی اشاره کرد. البته مشهورترین این آثار «کمدی الهی» نام دارد.

دانته‌شناسان وی را دست‌پرورده قرون وسطا می‌دانند که البته از پیشگامان عصر جدید هم به حساب می‌آید. وی جزو اولین کسانی است که از طریق شعر و ادبیات به مذهب و پاپ انتقاد کرد و روحانیت را در عالم ادبیات به دست دوزخ سپرد. از دیگر مشخصه‌های آثار وی این است که دانته همه این آثار را به‌صورت نامه‌ای خطاب به خود نوشته است.

 

منابع
۱. آلیگیری، دانته (۱۳۸۰)، کمدی الهی (دوزخ، برزخ، بهشت)، ترجمه شجاع‌الدین شفا، انتشارات امیرکبیر.
۲. بکر کارل، فردریک دنکاف (۱۳۸۰)، سرگذشت تمدن، ترجمه علی‌محمد زهما، انتشارات علمی و فرهنگی.
۳. غفاری فرد، عباسقلی (۱۳۸۸)، تاریخ اروپا، انتشارات اطلاعات.
۴. لوکاس، هنری (۱۳۶۶)، تاریخ تمدن، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، انتشارات کیهان.
۵. لطفی، نقی؛ محمدعلی، علیزاده (۱۳۸۵)، تاریخ تحولات اروپا در قرون جدید، انتشارات سمت.
۶. نوذری، عزت‌الله (۱۳۷۷)، اروپا در قرون وسطی، انتشارات نوید شیراز.
۷. بوکهارت، یاکوب (۱۳۷۶)، فرهنگ رنسانس در ایتالیا، ترجمه محمدحسن لطفی، انتشارات طرح نو.
۸. فوگل، اشپیل (۱۳۸۸)، تمدن مغرب‌زمین، ترجمه محمدحسین آریا، انتشارات امیرکبیر.
۹. www.Life of Thought.com