چکیده
آزمایش مهم‌ترین ابزار برای تدریس و یادگیری در علوم تجربی به شمار می‌رود.
وقتی که دانش‌آموزان نظریه‌های علمی را در کلاس درس می‌آموزند، می‌توانند
با انجام آزمایش‌های مربوط، آنچه را که در نظر آموخته‌اند، در آزمایشگاه و
در عمل تجربه کنند. در آزمایشگاه‌ها، به‌ویژه هنگامی‌که با مواد شیمیایی
سروکار داریم، خطرات بالقوه‌ای وجود دارد. از آنجا که حذف کامل این خطرها
امکان‌ناپذیر است، آموزش اصول و روش‌های ایمنی در آزمایشگاه برای حفاظت از
دانش‌آموزان، مربیان و کارکنان ضروری به‌نظر می‌رسد. نبودن منبعی جامع و
کامل و همچنین عدم آموزش صحیح در این زمینه سبب شده است که هنگام بروز
حادثه در آزمایشگاه‌ها، معلمان و مربیان از دانش و توان لازم برای رفع مشکل
برخوردار نباشند. این مقاله مهم‌ترین و کاربردی‌ترین اصول ایمنی را در بر
می‌گیرد. مطالبی که توجه و رعایت آن‌ها در آزمایشگاههای مدارس باید جدی
گرفته شود.
مقدمه
در نظام آموزشی، آزمایشگاه‌ها از جمله امکاناتی هستند که معلمان و
دانش‌آموزان، به‌ویژه برای آموزش درس‌های مرتبط با علوم تجربی از آن بهره
می‌گیرند. دانش‌آموزان نظریه‌هایی را که در کلاس درس آموخته‌اند با انجام
آزمایش در آزمایشگاه تمرین می‌کنند. این روش یکی از مهم‌ترین راه‌ها برای
رشد مهارت‌های علمی دانش‌آموزان است. مکان‌هایی مانند آزمایشگاه‌ها
عرصه‌هایی را برای دانش‌آموزان فراهم می‌آورند که مهارت بیاموزند یا درستی
نظریه‌های علمی را بیازمایند. از سوی دیگر، انجام آزمایش در آزمایشگاه ممکن
است با رویدادهایی ناگوار همراه باشد که ایمنی دانش‌آموزان و افراد دیگر
را با خطر روبه‌رو کند. در این زمینه شاهد انتشار خبر حوادث بسیاری در
روزنامه‌ها، مجله‌ها و دیگر رسانه‌ها بوده‌ایم که در آزمایشگاههای مدارس
یا دانشگاه رخ داده‌اند. در بسیاری از این موارد جراحت‌های شدید و حتی مرگ
دانش‌آموزان و مربیان گزارش شده است (تسانگ، چی و مو، ۲۰۰۷، ص۹۱). بنا به
مطالعه‌ای که لگت۱ در سال ۲۰۱۲ انجام داد، میزان چنین حوادثی در
آزمایشگاههای شیمی،۱۰ تا ۱۵ برابر بیشتر از این میزان در آزمایشگاههای
صنعتی است (لگت، ۲۰۱۲، ص۲۵).
عوامل بسیاری در ایمن بودن محیط آزمایشگاه برای دانش‌آموزان، معلمان و
دست‌اندرکاران اثرگذار هستند. گذشته از عواملی همچون توجه به تهویه مناسب،
موقعیت آزمایشگاه و ... - که در محدوده اختیارات دانش‌آموزان و معلمان
قرار نمی‌گیرند - مواردی بسیار هم وجود دارند که دانش‌آموزان، معلمان و
مربیان آزمایشگاه می‌توانند با رعایت آن‌ها از بسیاری رویدادهای ناگوار
پیشگیری کنند. هدف این مقاله، معرفی و دسته‌بندی این عوامل است. به یقین،
آشنایی با این اصول و رعایت آن‌ها در حفظ ایمنی و سلامت دانش‌آموزان و
معلمان سودمند خواهد بود.
در گام نخست برای انجام آزمایش در آزمایشگاه‌ها، باید دانش پایه‌ای در
زمینه ایمنی آزمایشگاه وجود داشته باشد تا از بروز شرایط ناخواسته جلوگیری
شود. برای نمونه، آزمایش‌هایی که شامل استفاده از مواد شیمیایی خطرناک و
فرّار هستند باید زیر هود انجام شوند. همچنین معلم و مربی آزمایشگاه باید
همه موارد احتیاطی را هم پیش از انجام آزمایش و در جریان آن به دانش‌آموزان
یادآوری کنند. اگر افراد حاضر در آزمایشگاه دانش و آگاهی لازم را نداشته
باشند، احتمال وقوع حوادث فزونی می‌یابد. چنین رویدادهایی ممکن است از
عملکرد افراد، یا چگونگی به‌کارگیری تجهیزات نتیجه شود. بنابراین برای
افزایش ایمنی در آزمایشگاه، دانش‌آموزان و معلمان باید به‌ویژه در زمینه
مراحل، روش‌ها و ایمنی آزمایشگاهی دانش کافی داشته باشند و از قوانین و
اصول تعریف شده پیروی کنند. مشکل عمده، بی‌توجهی دانش‌آموزان در اجرای
اصول ایمنی در آزمایشگاه است که اغلب موجب بروز حادثه می‌شود. برای نمونه،
در جریان حادثه‌ای که در دسامبر سال ۲۰۰۸ در دانشگاه کالیفرنیا لس‌آنجلس رخ
داد، تقریباً تمام بدن یک دستیار پژوهشی، هنگام انجام آزمایش با مواد
شیمیایی حساس به هوا، دچار سوختگی و پس از ۱۸ روز منجر به مرگ وی شد. اگر
او اصل ایمنی پوشیدن روپوش آزمایشگاهی را رعایت کرده بود، احتمال وقوع این
حادثه مرگبار کاهش می‌یافت (نورلیانا و دیگران، ۲۰۱۵، ص۷۰).
عامل دیگر، خود آزمایشگاه است که نقش بسیار مهمی در افزایش ایمنی دارد.
اگرچه در بهبود ایمنی آزمایشگاه، حمایت مالی و تجهیز آزمایشگاه به امکانات
ایمنی، اصلی اساسی به نظر می‌رسد، این رویکرد چندان در بهبود وضع ایمنی
مؤثر نبوده است. سازمان‌های بسیاری تلاش کرده‌اند با تأمین منابع مالی
ایمنی محل کار را بهبود بخشند اما دریافتند این رویکرد در حل مشکلی که به
رفتار آزمایشگران و مدیریت آزمایشگاه بستگی دارد، چندان مؤثر نخواهد بود.
از این رو، برخی از پژوهشگران بررسی‌های شهودی را به عنوان ابزاری مهم در
ارزیابی برنامه‌ها، بهبود عملکرد ایمنی و راه‌حل‌های ارائه‌شده برای مشکلات
معرفی می‌کنند (نورلیانا و دیگران، ۲۰۱۵، ص۷۱).
مقاله و کتاب‌های متعددی به بحث ایمنی در آزمایشگاههای آموزشی و صنعتی
پرداخته است. در کشور ما نیز بسیاری از مدارس از نظر شرایط و امکانات
آزمایشگاهی، به‌ویژه در مناطق روستایی، با کمبودهای بسیار روبه‌رو هستند
اما به نظر می‌رسد که در زمینه آشنایی با اصول ایمنی در آزمایشگاه و آموزش
مربیان، معلمان، کارکنان تأسیسات و دانش‌آموزان کاستی‌های بسیار بیشتری در
سطح کشور وجود دارد. در کشورمان بیشتر معلمان آموزش ایمنی ندیده‌اند.
بنا به مطالعه‌ای که در مالزی انجام شد، با اینکه ابزار ایمنی موجود در
مدارس مناطق شهری و روستایی، متفاوت از یکدیگر بودند، تفاوتی میان
دبیرستان‌های واقع در این نواحی، به‌ویژه از نظر تجهیزات ایمنی موجود در
آزمایشگاه‌ها، عملکرد و آگاهی دانش‌آموزان وجود نداشت (نورلیانا و دیگران،
۲۰۱۵، ص۷۱).
ایمنی شیمیایی
منظور از ایمنی شیمیایی، پیشگیری از اثرهای نامطلوب کوتاه‌مدت و بلندمدت
شامل تولید، ذخیره‌سازی، حمل و نقل، استفاده و دفع مواد شیمیایی برای انسان
و محیط زیست است. فضای مدارس می‌تواند به دلیل وجود مواد شیمیایی سمّی
برای معلمان و دانش‌آموزان ناایمن باشد. بنابراین استفاده از مواد شیمیایی
نیاز به آگاهی از عواملی دارد که مواد شیمیایی را خطرناک می‌سازد. برای حفظ
امنیت، فرد باید درباره ایمنی به خوبی آموزش ببیند و قدرت خاصی در درک
موقعیت‌های خطرناک و ناایمن داشته باشد که بتواند از آن بهره‌برداری کند.
بنابر پژوهش‌های گزارش شده، معلمان در مدارس، دانش کافی در مورد ایمنی مواد
شیمیایی ندارند (موتونیموچمی، نیاروماتوری و موراراراوگندی، ۲۰۱۸، ص ۴۸).
ملیک۲ و همکارانش (۲۰۱۶) دریافتند که در مراکز دانشگاهی به جز توجه به
مسائل مربوط به محیط زیست، توجه کمتری به ایمنی شده است، درحالی که در
بخش‌های صنعتی برای مدیریت مواد شیمیایی و ایمنی تلاش بیشتری شده است
(ملیک، اجاز و جومانی، ۲۰۱۶، ص۱۹۹).
دستیابی به توسعه پایدار نیازمند مدیریت مواد شیمیایی است. هدف از مدیریت
صحیح مواد شیمیایی یا ایمنی شیمیایی، حفظ سلامت انسان و پیشگیری از اثر
مواد شیمیایی بر محیط زیست است. این امر محقق نمی‌شود مگر اینکه در جهت
افزایش آگاهی، پیشگیری، کنترل و مدیریت مواد شیمیایی اقدام شود (فلکی،
۱۳۸۸، ص۱۳). هیل و فینستر در کتاب خود عنوان کرده‌اند که برای ایمنی در
آزمایشگاه، آگاهی از این اصول ضروری است: شناسایی و ارزیابی خطرهای
احتمالی، به حداقل رساندن این خطرها و آمادگی برای موارد اضطراری (هیل و
فینستر، ۲۰۱۰، ص۳).
بسیاری از آزمایشگاههای موجود در مدارس کشورمان از متصدی یا مسئول
آزمایشگاه بی‌بهره‌اند و توسط خود معلمان اداره می‌شوند. نبود دستورکار یا
مرجعی خاص برای راهنمایی معلمان و دانش‌آموزان سبب شده است که بسیاری از
اصول ساده ولی اساسی، در آزمایشگاههای مدارس رعایت نشوند. در این مقاله در
نظر داریم اصول اساسی ایمنی در آزمایشگاه را مورد بررسی قرار دهیم تا
معلمان، دانش‌آموزان و دیگر دست‌اندرکاران بتوانند در شناسایی خطرها و
آمادگی برای رویارویی با آن‌ها دید بهتری داشته باشند. اگرچه دسته‌بندی این
اصول و مرتبط ساختن هر یک از آن‌ها به یکی از دست‌اندرکاران به‌طور کلی
امکان‌پذیر نیست، اما به منظور تسهیل آموزش، اصول ایمنی آن‌ها در چهار بخش
به شرحی که در پی می‌آید، بررسی شده است (برنامه بهداشت مواد شیمیایی
مدرسه دولتی آرلینگتون، ۲۰۱۶؛ کتابچه قوانین و مقررات مربوط به مجوزهای
حاکم در مدرسه Bio-Med Science، ۲۰۱۸):
• اصول ایمنی در چیدمان، ذخیره‌سازی، نگهداری و دفع مواد آزمایشگاهی؛
• ابزار و تجهیزات ایمنی لازم در آزمایشگاه؛
• رفتارها و عادت‌های فردی ایمن در دانش‌آموزان و مسئولان؛
• اطلاع‌رسانی و آموزش مناسب کارکنان و دانش‌آموزان؛
• اصول ایمنی در چیدمان، ذخیره‌سازی، نگهداری و دفع مواد.
آزمایشگاه مدرسه شامل تمامی امکانات، تجهیزات و مواد موجود در
آزمایشگاههای مدرسه است و اطمینان یافتن از اینکه زیرساخت‌های موجود در
آزمایشگاه مدرسه در شرایط خوبی قرار دارد و استفاده از آن‌ها ایمن است. این
بخش از اصول ایمنی بیشتر متوجه معلمان و مسئولان آزمایشگاه است که وظیفه
مهمی در حفظ سلامت و ایمنی دانش‌آموزان و همچنین آموزش این اصول به آنان بر
عهده دارند.
فهرست‌بندی مواد شیمیایی
- تمام مواد شیمیایی باید همراه با طبقه‌بندی‌شان فهرست شوند. این
طبقه‌بندی شامل واکنشگرهای اکسنده، واکنشگرهای کاهنده، مواد سمّی و
حساسیت‌زا، مواد خطرناک برای محیط‌های آبی، مواد آتشگیر و مواد خورنده است.
طبقه‌بندی مواد شیمیایی از روی «برگه‌های ایمنی مواد شیمیایی» یا «MSDS»
انجام می‌گیرد که از سوی شرکت تولیدکننده مواد ارائه می‌شود.
• هر بار که یک ماده شیمیایی جدید دریافت می‌شود فهرست موجودی مواد شیمیایی باید به‌روزرسانی شود.
• فهرست موجودی مواد شیمیایی باید حاوی اطلاعاتی جامع از جمله نام شیمیایی،
مقدار ماده موجود، نام تولیدکننده، خطرهای بالقوه، اطلاعات مربوط به نحوه
دورریزی هر یک از مواد شیمیایی باشد.
• در همه مکان‌هایی که مواد شیمیایی، استفاده یا ذخیره می‌شوند باید یک
فهرست موجودی به‌روز شده در دسترس باشد. فهرستی از مواد شیمیایی نیز باید
روی در هر کمد نصب شود.
نگهداری و ذخیره‌سازی
• هم تجهیزات و هم مواد شیمیایی باید به‌درستی نگهداری شوند.
• مواد شیمیایی باید در کابینت‌های قفل‌دار یا قفسه‌های مخصوص نگهداری شوند.
• مواد شیمیایی نباید زیر هود
یا در محیط کلاس نگهداری شوند. می‌توان مواد شیمیایی را به‌طور موقت روی
میز قرار داد اما انبار کردن طولانی‌مدت آن‌ها به این شکل، جایز نیست.
• مواد شیمیایی باید در
ظرف‌های در بسته، محکم و مناسب قرار گیرد. مواد شیمیایی مانند
هیدروژن‌پراکسید‌ـ که زیر فشار، گاز تولید می‌کنند‌ـ باید در ظرف‌های
دارای بست تخلیه فشار، نگهداری شوند.
• مواد شیمیایی باید براساس
ماهیت واکنش‌پذیری شیمیایی ذخیره شوند. الگوهای ذخیره‌سازی نباید تنها
براساس ترتیب حروف الفبایی مواد شیمیایی باشد.
• ظرف‌های بزرگ و ظرف‌های
حاوی مواد شیمیایی واکنش‌پذیر، مانند اسیدها و بازها، باید در قفسه‌های
پایین چیده شوند. هیچ ماده شیمیایی خطرناکی نباید بالای یک قفسه یا کابینت
قرار گیرد.
• تمام مواد شیمیایی قابل
احتراق (گروه I) یا مواد قابل اشتعال (گروه II) باید در مخازن ذخیره‌سازی
معین یا کابینت‌های ذخیره‌سازی مواد شیمیایی قابل اشتعال قرار گیرند. درپوش
این مخازن یا در کابینت‌ها باید پیش و پس از استفاده همیشه کاملاً بسته
باشد. مواد قابل اشتعال باید از اکسیدکننده‌ها دور نگه داشته شوند و از
نگهداری آن‌ها در ظرف شیشه‌ای پرهیز شود. مایع‌های قابل اشتعال باید در
بطری‌های ۵۰۰ میلی‌لیتری یا کوچک‌تر ذخیره شود.
• نیتریک‌اسید، سولفوریک‌اسید
و پرکلریک‌اسید باید به‌طور جداگانه از اسیدهای آلی و دور از یکدیگر
نگهداری شوند و در ظرف‌های نشکن و سینی‌های مقاوم به اسید قرار گیرند.
• از قرار دادن مواد شیمیایی در برابر نور مستقیم خورشید یا گرما پرهیز شود.
• تمام فلزها، به‌جز جیوه را
می‌توان با هم نگهداری کرد. فلزها باید به دور از اکسیدکننده‌ها، رطوبت،
ترکیب‌های آلی و هالوژن‌ها باشند.
• اکسیدکننده‌ها (به جز آمونیوم نیترات) باید از فلزها، اسیدها، مواد آلی و آمونیوم نیترات جدا شوند.
• آمونیوم نیترات باید از تمام مواد شیمیایی دیگر و مواد قابل اشتعال به‌طور جداگانه نگهداری شود.
• هرگز نباید از سیانیدها در
مدرسه استفاده کرد. درصورتی‌که استفاده از سایر مواد شیمیایی سمّی نیز
ضروری باشد باید در یک کابینت قفل‌دار و دارای برچسب ویژه نگهداری شوند.
• همه کپسول‌های گازهای فشرده باید به دیوار وصل شوند.
• پس از باز کردن در بطری
مواد شیمیایی و هنگام استفاده از آن، درپوش هر بطری شیمیایی را پاک کنید.
واکنش‌های شیمیایی می‌توانند در سطح ظرف‌های شیمیایی رخ دهند و باید آن‌ها
را تمیز و دور از گرد و غبار نگهداری کرد.
• بازدید دوره‌ای، ابزار کنترلی مهمی است تا اطمینان حاصل شود که تمام تجهیزات شرایط خوبی دارند و استفاده از آن‌ها ایمن است.
• مواد شیمیایی که تاریخ مصرفشان گذشته است و تجهیزاتی که قابل استفاده نیستند جهت اقدامات بعدی باید مشخص شوند.
• هنگام خریداری، اگر بسته‌بندی ماده شیمیایی مخدوش است، نباید آن را پذیرفت.
برچسب‌زنی
• همه مواد و ظرف‌های آزمایشگاهی باید برچسب داشته باشد.
• ظرف و تاریخ دریافت ماده
شیمیایی باید مشخص شود. برای مواد شیمیایی مانند Ca(OH)۲ که پس از باز شدن
ظرف، واکنش می‌دهند - باید تاریخ باز شدن ظرف نیز مشخص شود.
• اگر یک ماده شیمیایی در
بطری اصلی خود ذخیره می‌شود، باید حاوی برچسب اصلی تولیدکننده، خطرهای
بالقوه و تاریخ خرید باشد. برای موادی که در حال مصرف هستند نیز باید تاریخ
باز شدن مشخص شود.
• اگر یک ماده شیمیایی به ظرف
دیگری منتقل شده است، ظرف جدید باید به‌درستی برچسب‌گذاری شود و نام یا
فرمول شیمیایی، غلظت ماده محلول، حلال (اگر حلال غیرآبی دارد)، خطرهای
بالقوه کارکردن با آن و نام فرد مسئول برای تهیه آن درج شود.
• برچسب‌های روی ظرف ورودی
نباید برداشته یا مخدوش شوند. بطری‌های بدون برچسب نباید پذیرفته یا باز
شوند بلکه باید به فروشنده پس داده شوند.
• ظرف‌های بدون برچسب موجود در انبار باید به‌سرعت از بین بروند.
• بهتر است برای نوشتن برچسب
روی مواد شیمیایی، به‌ویژه برای حلال‌ها از مداد استفاده شود، زیرا رنگ
خودکار با گذشت زمان از بین می‌رود.
مدیریت ضایعات شیمیایی
• برای ضایعات آلی و معدنی باید ظرف‌های جداگانه با برچسب درست در نظر
گرفته شوند. دفع این ظرف‌ها پس از پر شدن باید به روش مناسب انجام گیرد.
• برای ضایعات آزمایشگاهی سه رده به این شرح مشخص شده است:
۱- ضایعات خطرناک؛
۲- ضایعات بی‌خطری که می‌توان آن‌ها را به همراه زباله‌های دیگر در سطل زباله ریخت؛
۳- ضایعات بی‌خطری که می‌توان آن‌ها را در فاضلاب ریخت.
نخستین قدم در دفع زباله‌های آزمایشگاهی این است که رده آن‌ها تعیین شود.
پس از آن باید با توجه به مقررات و با کمترین آسیب به سلامت انسان و محیط
زیست، دفع شوند.
لوازم و تجهیزات ایمنی لازم در آزمایشگاه
رعایت نکته‌های ایمنی و افزایش دانش ایمنی معلمان، دانش‌آموزان و
دست‌اندکاران باید همراه با بهبود تجهیزات و لوازم ایمنی باشد. حمایت مالی
آموزش‌و‌پرورش برای تجهیز آزمایشگاههای مدارس برای ابزار و تجهیزات ایمنی
می‌تواند در کنار آموزش اصول ایمنی به دانش‌آموزان، معلمان و کارکنان گام
بزرگی برای بهبود وضع ایمنی در آزمایشگاههای مدارس باشد.
تجهیزات آزمایشگاهی
• ابعاد آزمایشگاه باید متناسب با تجهیزات فیزیکی موجود و کیفیت تهویه باشد.
• هود و سینک آزمایشگاهی مناسب، به تعداد کافی در آزمایشگاه ایجاد شده باشد.
• کپسول‌های آتش‌نشانی و پتوی مناسب برای فرونشاندن آتش در آزمایشگاه‌ها موجود باشند.
• «اسپیل کیت» که امروزه در
بسیاری از آزمایشگاه‌ها وجود دارد، نام تجاری ماده‌ای است که با عنوان
«بسته جاذب» شناخته می‌شود و باعث مهار، جذب، جمع‌آوری و خنثی‌سازی
مایع‌های شیمیایی ریخته شده، همچون بازها و اسیدها و … به روشی آسان، سریع و
بدون نیاز به استفاده از آب و رقیق کردن، می‌شود و مایع‌های ریخته شده را
تبدیل به پسماند جامد و قابل جمع‌آوری می‌کند.
• جلوی هر آزمایشگاه باید دوش و محل شست‌وشوی چشم نصب شود.
• جعبه کمک‌های اولیه در آزمایشگاه موجود باشد.
• کلید اصلی برق جلوی آزمایشگاه و در دسترس معلم باشد.
• شیر اصلی گاز جلوی آزمایشگاه و در دسترس معلم باشد.
• دستگاه تهویه عمومی و
خروجی‌های مناسب برای دفع هوای آلوده در آزمایشگاه موجود باشد. تا زمانی که
فردی در آزمایشگاه حضور دارد، تهویه باید صورت گیرد. گذشته از محیط داخلی
آزمایشگاه، انبار مواد نیز باید دارای تهویه مناسبی باشد.
• همه آزمایش‌هایی که نیازمند
استفاده از مواد شیمیایی فرّار هستند باید زیر هود انجام شوند. در
واکنش‌هایی که ممکن است در نتیجه آن‌ها بخار، دود یا غبار شیمیایی سمّی
ایجاد شود استفاده از هود ضروری است. کار کردن با مواد شیمیایی که تنفس
آن‌ها خطرناک است نیز باید زیر هود انجام شود. البته نگه داشتن مواد زیر
هود نیز باید به حداقل زمان ممکن برسد و با نگهداری آن‌ها، جلوی جریان هوا
گرفته نشود.
• هنگام انجام آزمایش‌های
طولانی مدت با مواد بسیار سمّی، از هود مدت‌دار یا هودهایی استفاده شود که
به‌صورت خودکار، هنگام شب خاموش می‌شوند.
• تمام اتصال‌های برق باید یک اتصال به زمین ( سیم ارت) و یک پریز برق سه شاخه داشته باشند.
تجهیزات حفاظت شخصی
• عینک ایمنی همه افراد حتی
بازدیدکنندگان هنگام نزدیک شدن به مواد شیمیایی و تجهیزاتی که احتمال ایجاد
خطر برای چشم دارند باید از عینک‌های محافظ استفاده کنند. عینک‌های ایمنی
باید از استانداردهای لازم برخوردار باشد.
• روپوش آزمایشگاه که باید از
جنس مناسب، غیرقابل اشتعال و به اندازه کافی بلند باشد و از گردن تا زانو
را بپوشاند و در مواقع اضطراری باید بتوان به‌راحتی آن را از تن بیرون
آورد. این امکان با دکمه‌های قابلمه‌ای یا چسبی بهتر از دکمه‌های معمولی
فراهم می شود.
• دستکش هیچ دستکشی برای تمام
شرایط آزمایشگاهی مناسب نیست. هنگام کار کردن با مایع‌های خورنده باید از
دستکش‌های مقاوم در برابر خوردگی استفاده کرد. دستکش‌ها باید در برابر نفوذ
مواد شیمیایی حساسیت‌زا و سمّی مقاوم باشد. در استفاده از حلال‌های مختلف و
مواد خورنده باید دستکش مناسب مورد استفاده قرار گیرد. برای دریافت
اطلاعاتی در مورد دستکش مناسب برای هر کاری، باید به برگه‌های ایمنی مواد
شیمیایی مراجعه شود.
رفتارها و عادت‌های فردی ایمن در دانش‌آموزان ومسئولان
وجود لوازم و تجهیزات ایمنی کافی و شرایط چیدمان، نگهداری، ذخیره‌سازی و
دفع مناسب ضایعات شیمیایی برای ایمن بودن در آزمایشگاه کافی نیست.
دانش‌آموزان و کارکنان باید درک درستی از شرایط آزمایشگاه و نحوه کار کردن
در آن را داشته باشند و در زمینه خطرهای احتمالی و اقدامات ضروری برای رفع
آن‌ها آموزش ببینند. در واقع رفتارهای ایمن باید به آنان آموزش داده شود.
تهیه و استفاده از برگه اطلاعات ایمنی مواد یا MSDS برای مواد شیمیایی موجود در آزمایشگاه
• کارکنان آزمایشگاه باید با نحوه استفاده کردن و یافتن مطلب از MSDS و دیگر نشریه‌های مربوط به ایمنی آشنا باشند.
• MSDS باید همیشه در دسترس باشد و نحوه خواندن و استفاده از آن به دانش‌آموزان آموزش داده شود.
• مشاهده و دقت به ۳PEL یا حد
مجاز مواجهه، و ۴TLV یا حد آستانه مجاز برای مواد شیمیایی مورد استفاده در
آزمایشگاه که در MSDS وجود دارد، باید در نظر گرفته شوند.
• افراد نباید تنها با تکیه
بر کتاب‌های درسی و راهنمای آزمایشگاه یا توصیه‌های دیگران اقدامات احتیاطی
را پیش‌بینی و اجرا کنند. مراجعه به MSDS به‌ویژه در مواردی که آزمایش
طراحی شده جدید است، امری ضروری است.
• هیچ ماده شیمیایی نباید بدون MSDS پذیرفته شود.
• مواد شیمیایی اهدایی به
آزمایشگاه مدرسه تنها پس از تصویب مسئول آزمایشگاه، باید پذیرفته شوند.
همچنین باید مشخص شود که ماده شیمیایی اهدا شده در شرایط خوبی نگهداری شده و
MSDS آن موجود است.
• برای هر ترکیب موجود در فهرست مواد شیمیایی باید یک MSDS در آزمایشگاه وجود داشته باشد.
محدود کردن تماس با مواد شیميایی
• روش‌های مورد استفاده، باید
مصرف مواد شیمیایی را به کمترین حد ممکن کاهش دهد تا در عین حال که آموزش
مؤثری صورت می‌گیرد تولید ضایعات شیمیایی به کمترین مقدار برسد.
• تنها آن دسته از مواد شیمیایی باید مورد استفاده قرار گیرند که شرایط تهویه آزمایشگاه برایشان مناسب باشد.
• از آن دسته از مواد شیمیایی باید استفاده شود که بتوان میزان تماس دانش‌آموزان و معلمان با آن‌ها را به کمترین مقدار ممکن رساند.
• تا حد امکان، باید مواد شیمیایی کم‌خطرتر را جایگزین مواد شیمیایی پرخطر کرد.
• از کمترین مقدار ممکن مواد شیمیایی در یک آزمایش باید استفاده کرد.
• تا حد امکان باید از تولید ضایعات شیمیایی خطرناک ترکیبی جلوگیری کرد.
• پیش از خرید ماده شیمیایی جدید، باید موجودی مواد شیمیایی بررسی و فهرستی از آن‌ها تهیه شود.
• دانش‌آموزان نباید با مواد شیمیایی غیرمجاز فعالیت یا آزمایش انجام دهند.
• از تنفس گاز، بخار و
آئروسُل‌های مربوط به مواد شیمیایی مورد استفاده برای آزمایش، خودداری شود.
آزمایش بوهای شیمیایی باید با احتیاط و با رقیق کردن در هوا انجام شود.
• برای به حداقل رساندن خطر، خرید و نگهداری مواد شیمیایی باید به حداقل برسد.
• خرید مواد شیمیایی باید تنها برای آزمایش و به مقدار کافی برای استفاده در یک بازه زمانی معین انجام شود.
آمادگی در رویارویی با خطرها
• هرگاه ماده‌ای شیمیایی با پوست تماس یافت، محل تماس را شست‌وشو دهید.
• اگر نشانه‌های قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی خطرناک ظاهر شد، درمان‌های فوری و مناسب پزشکی را انجام دهید.
• راه‌های دسترسی به وسایل اضطراری، دوش، چشم‌شوی‌ها و خروجی‌ها هرگز نباید با چیزی مسدود شود.
• در صورت تماس ماده شیمیایی
با چشم، بی‌درنگ آن را به این روش با آب بشویید: پلک‌ها را باز نگه دارید و
کل سطح چشم را به مدت ۱۵ دقیقه شست و شو دهید. سپس به پزشک مراجعه کنید.
• در صورت تنفس یا بلعیدن ماده شیمیایی بی‌درنگ کمک پزشکی بگیرید.
• در صورت آلودگی شدید به مواد شیمیایی، لباس آزمایشگاه را به سرعت از تن خارج کنید.
• شماره‌های اورژانس و آتش‌نشانی را همواره به‌یاد داشته باشید و آن‌ها را در معرض دید همگان قرار دهید.
بهداشت مواد شیمیایی
• لباس‌های آزمایشگاهی که به مواد شیمیایی آلوده شده‌اند باید جدا از لباس‌های دیگر شسته شوند.
• پس از کار با مواد خطرناک و
پیش از ترک آزمایشگاه، حتی اگر دستکش داشته‌اید، دست‌ها را با آب و صابون
بشویید؛ هرگز برای شست‌وشوی دستان از حلال‌های آلی استفاده نکنید.
• آزمایشگاه باید پس از هر جلسه و در پایان هر دوره تحصیلی تمیز شود.
• تمام سطوح کار و کف
آزمایشگاه باید به‌طور مرتب تمیز شوند. ریختن یخ و مایع‌های دیگر یا رها
کردن درپوش، مهره یا میله‌های شیشه‌ای روی زمین، ممکن است باعث لیز خوردن و
افتادن افراد شود. وسایل دانش‌آموزان نیز باید دور از محل رفت و آمد قرار
گیرند.
• مواد شیمیایی نشت‌شده باید بی‌درنگ پاکسازی شوند. مواد شیمیایی و مواد پاکسازی شده باید به شیوه‌ای مناسب دفع شوند.
• هرگز مواد شیمیایی را بو نکنید یا نچشید.
• به‌آرامی در اطراف و روی
ماده پاشیده شده یا ریخته شده، ماده جاذب یا ماسه بریزید تا از پخش شدن آن
جلوگیری شود. از یک جارو و خاک‌انداز پلاستیکی برای زیرورو و جابه‌جا کردن
شن و ماسه یا ماده جاذب یا خنثی‌کننده استفاده کنید.
رفتارهای شخصی
• از پوشیدن لباس‌های شل و گشاد، استفاده از جواهرات و بیرون گذاشتن موی سر در آزمایشگاه تا حد امکان بپرهیزید.
• پوشیدن کفش در آزمایشگاه الزامی است. از پوشیدن صندل، کفش‌های باز و سوراخ‌دار پرهیز شود.
• پیش از ترک آزمایشگاه و دست زدن به دستگیره در، تلفن و ...، دستکش‌ها درآورده شود.
• از دستکش‌های سالم، بدون تَرَک و سوراخ استفاده شود.
• در صورت وجود حساسیت به دستکش لاتکس، باید از دستکش‌های یکبار مصرف بدون لاتکس استفاده کرد.
• در آزمایشگاه از شوخی یا رفتارهایی که ممکن است باعث ایجاد اشتباه، هول شدن یا حواس‌پرتی دیگران شود بپرهیزید.
• هنگام انجام آزمایش نباید
بدون مراقبت آن را رها کرد. با اینکه تبخیر مقدار زیادی از حلال، تبلور و
... تغییراتی عادی در برخی از آزمایش‌ها هستند، دانش‌آموزان باید مطمئن
شوند که رهاکردن آزمایش در مدت کوتاه، خطری در پی نخواهد داشت.
• دانش‌آموزان، معلمان و
مسئولان آزمایشگاه باید نسبت به شرایط ناایمن هشیار باشند و پس از تشخیص تا
رفع کامل آن‌ها روند را پیگیری کنند.
• در مدارس معمولاً
دانش‌آموزان به‌صورت گروهی کار می‌کنند. از کار کردن با مواد شیمیایی یا
فرایندهای خطرناک، به تنهایی بپرهیزید یا فردی را در جریان قرار دهید.
• سیگار و فراورده‌های حاوی تنباکو می‌توانند بخارهای شیمیایی را جذب کنند و نباید هنگام کار با مواد خطرناک استفاده شوند.
• لوازم آرایشی نباید در هیچ آزمایشگاه شیمیایی مورد استفاده قرار گیرند.
• هرگز از دهان به‌جای پیپت استفاده نشود. حتی اگر بتوانید جلوی ورود مایع را بگیرید، بخارهای آن به دهانتان راه می‌یابند.
• مواد غذایی و نوشیدنی نباید در جاهایی که مواد شیمیایی استفاده یا ذخیره می‌شوند، تهیه یا مصرف شوند.
• مواد شیمیایی خطرناک نباید به محل مصرف مواد غذایی آورده شوند.
• ظرف‌های شیشه‌ای یا وسایلی
که برای آزمایش استفاده می‌شوند هرگز برای تهیه یا مصرف غذا استفاده نشوند.
یخچال‌های آزمایشگاهی، یخدان‌ها ، دستگاه‌های میکروویو، سردخانه‌ها و ...
نباید برای ذخیره یا آماده‌سازی غذا استفاده شوند و روی آن‌ها باید این
برچسب زده شود: «فقط استفاده علمی/ غیر قابل استفاده برای غذا».
• ظرف‌های غذای شخصی که برای کار آزمایشگاهی استفاده می‌شوند، باید با برچسب «فقط برای استفاده آزمایشگاهی» مشخص شوند.
• با دقت با ظرف‌های آزمایشگاهی کار کنید تا آسیب نبینند. پیش از استفاده، ظرف‌ها را بررسی کنید و ظرف‌های آسیب‌دیده را کنار بگذارید.
• هنگام برداشتن شیشه‌های شکسته مراقب دست‌تان باشید.
• شیشه‌های شکسته باید در ظرفی مخصوص، با برچسب «شیشه شکسته» ریخته و از دیگر زباله‌ها جدا شود.
• هنگام استفاده از شعله برای گرم کردن مایع‌های قابل اشتعال یا انجام تقطیر، احتیاط لازم است.
• پیش از روشن کردن شعله،
مواد قابل اشتعال باید از اطراف شعله دور شوند. از بسته بودن ظرف‌های حاوی
این مواد اطمینان پیدا کنید. تا وقتی شعله‌ای روشن است نباید از
ضدعفونی‌کننده دست، افشانه‌ها (عطر یا مو) استفاده شود.
• اگر تجهیزات الکتریکی شواهدی از گرم شدن بی‌جا و زیاد را نشان دهند، باید بی‌درنگ آن‌ها را از پریز برق جدا کرد.
• از شیر آب آزمایشگاه هرگز آب ننوشید.
اطلاع‌رسانی و آموزش مناسب
• برای کارمندان و دانش‌آموزان جدید باید دوره آشنایی با اصول ایمنی در آزمایشگاه برگزار شود.
• مربی باید خطرها را بررسی و آن‌ها را برای دانش‌آموزان مشخص کند.
• محوطه‌های ذخیره‌سازی مواد
به جز هنگام استفاده، قفل باشند و فقط کسانی به آن دسترسی داشته باشند که
مجاز به استفاده از مواد شیمیایی هستند و در زمینه استفاده از مواد شیمیایی
آموزش دیده‌اند.
• همه کارکنان آزمایشگاه برای خواندن و درک MSDS باید آموزش ببینند.
• مربی آزمایشگاه باید آموزش‌های مربوط به کمک‌های اولیه را دیده باشد.
• آشنایی با علائم مربوط به خطر برای مربیان آزمایشگاه، معلمان و دانش‌آموزان ضروری است.
• آگاهی از محل MSDS ها، مرجع‌های دیگر و روش استفاده از آن‌ها جزء آموزش‌های اساسی در این زمینه است.
• خطرهای بالقوه در استفاده از مواد شیمیایی باید در آموزش‌ها گنجانده شود.
• محل قرار گرفتن، استفاده و
نگهداری از تجهیزات حفاظتی و ایمنی، اطلاعات در مورد عادت‌های کاری مناسب و
فرایندهای ایمنی از دیگر آموزش‌های لازم در این زمینه است.
• نشانه‌ها و علائم مربوط به رویارویی بیش از حد با مواد شیمیایی باید به‌خوبی آموزش داده شوند.
• همه کارکنان باید درباره روش استفاده از هود آزمایشگاه، آموزش ببینند.
نتیجه‌گیری
آزمایشگاه‌ها یکی از بسترهای مناسب و خوب یادگیری شیمی و دیگر درس‌های علوم
تجربی است اما انجام آزمایش در آزمایشگاه باید با توجه به حفظ ایمنی همراه
باشد. معلمان، مربیان و دیگر دست‌اندرکاران وظیفه حساسی در حفظ این امنیت
بر عهده دارند. اگرچه بسیاری از آزمایشگاه‌ها در سطح مدارس کشور فاقد
امکانات ایمنی لازم هستند اما با تغییر نگرش دانش‌آموزان و معلمان به مسأله
ایمنی و آموزش اصول ایمنی می‌توان گام مهمی در حفظ سلامت و امنیت
دانش‌آموزان برداشت.
برگزاری کارگاه، سمینار و دوره‌های آموزشی کوتاه مدت در مورد اصول ایمنی
برای دانش‌آموزان و معلمان در مدارس کشور می‌تواند سبب شود که
آزمایشگاه‌هایی ایمن‌تر را در سطح کشورمان داشته باشیم. اختصاص یک یا چند
جلسه از مباحث آزمایشگاه به بررسی اصول ایمنی می‌تواند ایده بسیار خوبی
برای بهبود اوضاع ایمنی شیمیایی در مدارس کشورمان باشد. طراحی و تدریس درسی
با عنوان اصول ایمنی نیز بسیار کارساز خواهد بود. گنجاندن اصولی که در این
مقاله به آن‌ها پرداخته شد، در کتاب‌های درسی و آزمایشگاهی علوم تجربی
دوره‌های مختلف و تدریس آن‌ها، از دیگر اقدام‌های مؤثر به شمار می‌رود.
پی‌نوشت‌ها
1.
Leggett
2.
Malik
3.
permissible exposure limit
4.
threshold limit value
منابع
۱. فاطمه فلکی، فصلنامه سلامت کار ایران، دوره ۶، شماره ۲، تابستان ۱۳۸۸.
2. Chemical
Hygiene Plan and Safety Guide, Arlington Public Schools, 2016.
3.
Fivizzani, K. P. Chemical safety manual for small businesses. 2007, American
Chemical Society.
4.
Leggett, D. J. Journal of Chemical
Health & Safety, 2012, 19(5), 25.
5.
Malik, S.; Ajaz, N. ; Jumani, N. B. Pakistan Journal of Social Sciences, 2016,
36(1), 199.
6.
Nur Liyana, Ali.; Goh Choo, Ta.; Sharina, A. H.; Sharifah Zarina, S. Z.;
Mazlin, M. International Journal of Management and Applied Science, 2015, 1(7),
70.
7.
Hill, R. H., Finster, D. C., Laboratory Safety for Chemistry Students. Wiley,
2010.
8.
Tsung, C. W.; Chi, W. L.; Mu, C. L., Journal of Safety Research, 2007, 38, 91.