مقدمه
شهروندی را می‌توان شناسنامه مشترک مجموعه افرادی دانست که در یک قلمرو مشخص سرزمینی با یک سرنوشت مشترک، زیست اجتماعی را در کنار هم تجربه می‌کنند. نهاد آموزش‌وپرورش از طریق مهم‌ترین ابزار اثرگذار خود، یعنی کتاب‌های درسی، این رسالت را دارد که با شیوه‌های کارآمد از حیطه شناختی و قابل درک‌کردن مفاهیم کتاب برای دانش‌آموزان عبور و در لایه‌های درونی شخصیت نوجوانان نفوذ کند. درونی‌کردن مفاهیم شهروندی در افراد، بر همبستگی اجتماعی در سطح ملی و محلی می‌افزاید و سرمایه اجتماعی را تقویت می‌کند.
مشاهده ناهنجاری‌های رفتاری گوناگون محیطی و اجتماعی در سطح خرد و کلان از قبیل «رعایت‌نکردن بهداشت عمومی، ایجاد آلودگی زیست‌محیطی، تخلف از قانون و دورزدن آن، توجه‌نکردن به الگوی درست مصرف آب و صرفه‌جویی در انرژی، تفکیک‌نکردن زباله و نابودی هزاران تن مواد با ارزش بازیافتی، و تولید فاضلاب، این سؤال را در اذهان ایجاد می‌کند که منشأ مشکل کجاست؟ خانواده؟ مدرسه؟ رسانه‌ها؟ این همه بیتفاوتی و انفعال چرا؟ پرواضح است که محیط‌های آموزشی، به‌خصوص آموزش‌وپرورش و مهم‌تر از آن محتوای کتاب‌های درسی، در کنار خانواده و رسانه‌های جمعی، وظیفه خطیر جامعه‌پذیرکردن افراد را برعهده دارند.
پرسشی که مطرح می‌شود، این است که اولاً آیا محتوای کتاب‌های درسی جامعه‌شناسی (که بررسی محتوای آن‌ها در دستور کار این مقاله است)، در زمینه تربیت شهروندی در حد انتظار به رسالت خود عمل کرده است یا نه؟ دوم اینکه این میزان توجه در کتاب‌ها در چه سطح و گسترده‌ای بوده است؟ این مقاله از میان صورت‌های متنوع شهروندی، به جایگاه مفاهیم مرتبط با «شهروندی زیست‌محیطی» در کتاب‌های جامعه‌شناسی ۱ (تألیف ۱۳۹۵)، جامعه‌شناسی ۲ (۱۳۹۶) و جامعه‌شناسی 3 (۱۳۹۷) پرداخته است.
تعریف شهروندی زیست‌محیطی
از شهروند زیست‌محیطی انتظار می‌رود، از محیط‌زیست و مشکلات آن آگاه باشد و نسبت به آن حساسیت داشته باشد و فعالانه برای رفع مشکلات تلاش کند. همچنین، به مهارت‌های لازم برای تشخیص مشکلات و حل آن‌ها مجهز باشد. حال باید دید، آگاهی و حساسیت نسبت به محیط‌زیست چگونه و در کجا باید ایجاد شود؟ مهارت‌های لازم در برخورد با مشکلات و حل آن‌ها در کجا باید کسب شوند؟ جوانان ما طی چه فرایندی می‌توانند از حالت انفعال و بیتفاوتی خارج و به شهروندانی فعال تبدیل شوند؟
مجدداً به سراغ کتاب‌های جامعه‌شناسی می‌رویم و با شیوه تحلیل محتوا، فراوانی جملات و پاراگراف‌ها، الگوی فعالیت‌ها و تصویرهای مرتبط با شهروندی زیست‌محیطی را استخراج می‌کنیم. با توجه به اینکه شهروندی زیست‌محیطی یک مفهوم کلی است، بهتر است مؤلفه‌های مرتبط با این شهروندی مشخص شوند تا نتایج حاصل از بررسی جملات کتاب‌ها ما را به واقعیت نزدیک‌تر کنند.
مؤلفه‌های شهروندی زیست‌محیطی در کتاب‌های جامعه‌شناسی دوره متوسطه دوم
ـ حق بهره‌مندی از محیط‌زیست سالم و بدون آلودگی
ـ بازیافت منابع مادی
ـ حق مشارکت شهروندان در برنامهریزی زیست‌محیطی
ـ حمایت دولت از تشکل‌های غیردولتی زیست‌محیطی
ـ افزایش دانش شهروندان در زمینه مسائل مربوط به محیط‌زیست
ـ مراقبت از جنگل‌ها و جلوگیری از قطع درختان
ـ رعایت الگوی صحیح استفاده از منابع (مانند آب، انرژی و خاک)
ـ رعایت حقوق حیوانات و گونه‌های گیاهی کمیاب
ـ کاهش تولید زباله‌های پلاستیکی و خانگی و تفکیک زباله
نتایج حاصل از یافته‌های پژوهش
- یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند، در هر سه کتاب درسی به مقوله‌های شهروندی، هر چند غیرمستقیم و ناقص، پرداخته شده است.
- شیوه پرداخت به این مؤلفه‌ها بسیار نامتوازن است. تا آنجا که از مجموع ۳۹ درس در سه کتاب و از بین ۳۳ فراوانی کلِ متعلق به مؤلفه‌های شهروندی، جای شگفتی است که ۱۹ مورد آن‌ها تنها در یک درس به کار رفته‌اند (جامعه‌شناسی ۲) و در ۲۸ درس هیچ اشاره‌ای به این مقوله نشده است.
- آوردن حجم انبوهی از مثال‌ها در یک درس، آن هم بدون ایجاد فرصت کافی برای تحلیل و تفسیر آن‌ها، اشکال دوم این شیوه تألیف است. اگر دانش‌آموزی حوصله کافی برای فراگیری آن درس نداشته باشد، یا به هر دلیلی در کلاس حضور نیابد، می‌توان نتیجه گرفت در فراگیری این حداقل‌ها، حتی از حفظ مصداق هم ناکام خواهد ماند.
- در هیچ یک از کتاب‌های بررسی‌شده به مقوله مهم «بازیافت منابع مادی» اشاره نشده است. امروزه در نظریه‌های جدید توسعه، به جای دعوت به ممانعت از رشد اقتصادی، مفهوم توسعه پایدار را مطرح می‌کنند و مفهوم جریان رشد را، دست‌کم به لحاظ آرمانی، آن چیزی می‌دانند که موجب بازیافت منابع مادی شود، نه تهی‌ساختن آن‌ها. ماده ۱۱۵ منشور حقوق شهروندی بر توسعه پایدار تأکید می‌ورزد. بر این اساس انتظار می‌رود کتاب درسی در پرداختن به این مقوله متعهدانه‌تر عمل کند.
- مؤلفه «حق بهره‌مندی از محیط سالم و بدون آلودگی»، بیشترین توجه کتاب‌های درسی را به خود معطوف کرده است.
- زیرمقوله‌های «حق مشارکت شهروندان در برنامهریزی زیست‌محیطی» و «حمایت دولت از تشکل‌های غیردولتی زیست‌محیطی» در مجموعِ سه کتاب، کمترین فراوانی را به خود اختصاص داده‌اند.
- در نتیجه، توجه به‌نسبت معقول کتاب‌های جامعه‌شناسی به مقوله «حق بهره‌مندی از محیط‌زیست سالم و بدون آلودگی» در مفهوم عام آن، و به‌حساب‌نیاوردن سایر مؤلفه‌های شهروندی، که به‌نوعی در ذیل شهروندی زیست‌محیطی تعریف می‌شوند، باعث می‌شوند کتاب‌های درسی نتوانند این مفهوم را در دانش‌آموزان نهادینه کنند.
پیشنهادها
ـ دانش‌آموزان را به‌طور عملی و تجربی با ایده و مضمون‌های شهروندی آشنا کنند؛ از طریق اختصاص فعالیت‌های عملی کتاب‌های درسی در موضوعاتی همچون صرفه‌جویی در آب و برق، اعتراض به کسانی که محیط‌زیست را آلوده می‌کنند و نقد رفتار آن‌ها، تفکیک زباله، کاشت نهال در مدرسه و ... .
ـ مؤلفان کتاب‌های درسی جامعه‌شناسی، زیست‌شناسی و بینش دینی با هم‌اندیشی مشترک و هماهنگ، باید بتوانند در تدوین کتاب‌های درسی به مقوله‌های زیست‌محیطی، از نظر مسئولیت اجتماعی افراد، تعهد اخلاقی و دینی و صدماتی که متوجه جسم و روح انسان است، بپردازند. همچنین، باید شرایطی ایجاد شود تا دبیران این سه حوزه درسی در همایش‌ها، جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها، اجرای تئاتر، ارائه فیلم و غیره بتوانند هم‌صدا با هم، در نهادینه‌‌کردن ارزش‌های شهروندی زیست‌محیطی گام‌های مؤثر بردارند.
ـ با در نظر گرفتن ساعات کارگروهی، مؤلفان می‌توانند صفحاتی از آخر هر فصل از کتاب هر پایه را به طرح معما و جدول، با مضمون‌های شهروندی زیست‌محیطی، اختصاص دهند.
ـ در قسمت مربوط به فعالیت‌های کتاب می‌توانند برای ایام تعطیل از دانش‌آموزان کار عملی بخواهند؛ فعالیت‌هایی مانند جمع‌آوری اطلاعات و گزارش آن‌ها در کلاس درس می‌توانند زمینه‌ساز گرایش رفتاری دانش‌آموزان به ایده‌های خوب شهروندی و فاصله‌گرفتن آن‌ها از رفتارهای ناپسند زیست‌محیطی باشد.
ـ توجه کتاب‌های درسی به مقولاتی نظیر اهمیت درختکاری و کاشت نهال، صرفه‌جویی در مصرف مواد شیمیایی در آزمایشگاه مدرسه، استفاده درست از وسایل گرمازا، تأکید بر استفاده از مواد بازیافتی در بسته‌بندی خوراکی‌های بوفه مدرسه و آموزش تفکیک زباله‌های بازیافتی از سایر دورریختنی‌ها، از طریق تعبیه سطل‌های مجزا در مدرسه، باید در اولویت و مرکز توجه کتاب‌های درسی باشد.
ـ این همه میسر نمی‌شود، جز اینکه نویسندگان کتاب‌های درسی مسائل مربوط به محیط‌زیست را دغدغه خویش تلقی کنند و نگرانی‌های خود را در کتاب درسی بازتاب دهند. مادامی که این مسائل بخشی از اولویت‌های مهم مؤلفان کتاب‌های درسی نباشد، شاهد بیتفاوتی و انفعال محتوای کتاب‌های درسی در این زمینه‌ها خواهیم بود.