بازی با کودک زاده می‌شود، همپای او رشد می‌کند و تکامل می‌یابد. بازی در سرشت کودک نهفته و با سرشت ثانویه‌ی او شکل گرفته است. همچنین، عامل شکل‌دهی به احساسات، عواطف و دریافت‌های کودکانه به شمار می‌رود.
بازی، چه فردی و چه گروهی، چه در انواع اکتشافی، تقلیدی، تمرینی، اکتسابی و نمادین، فعالیتی فرایندمحور را به وجود می‌آورد که با دربرگیری تمامی حوزه‌های رشد کودک، غریزی‌ترین الگوی یادگیری و شناخت محیط اطراف او را شکل می‌دهد؛ الگویی که ابزار و سازوکار اصلی کسب تجربه و دستیابی به مهارت‌های اساسی، از جمله تفکر خلاق، مشاهده‌ی فعال، حل مسئله و پرورش روابط اجتماعی و بین‌فردی کودک برای ایفای هرچه بهتر نقش او در زندگی‌اش محسوب می‌شود.
به‌طور کلی، بازی فعالیتی است که کودک از روی میل و رغبت، اشتیاق و انتخاب انجام می‌دهد و از آن لذت می‌برد.
در جهان امروز، بازی به‌عنوان راهکاری مؤثر در تعلیم‌وتربیت و عمده‌ترین الگوی آموزشی در کودکان، مورد توجه و تأکید بسیاری از صاحب‌نظران قرار گرفته است، به‌طوری که اصطلاح بازی آموزشی بیش از هر دوره‌ی زمانی دیگر شنیده می‌شود.
بازی آموزشی به طیفی از بازی‌ها اطلاق می‌شود که با هدف فراهم‌کردن موقعیت‌هایی برای تعامل هرچه بیشتر آموزه‌ها با پدیده‌های محیطی و درک و دریافت عمیق‌تر مفاهیم علمی و مهارت‌های عملی، طراحی و ساز‌مان‌دهی می‌شوند.
بازی یا فعالیت؟
در کشور ما نیز، طی سال‌های اخیر به بازی‌های آموزشی در دوره‌ی پیش‌دبستانی و ابتدایی، به‌خصوص در سه پایه‌ی نخست دوره‌ی اول ابتدایی، اهمیت بیشتری داده شده است. آنچه حائز اهمیت است، آگاهی از ماهیت و تعریف واقع‌بینانه‌ی بازی، بازی آموزشی و فعالیت‌های حرکتی است؛ یعنی تفاوت میان یادگیری طبیعی با فرایند هدفمند آموزش با ساختار بازی.
ویژگی‌های بازی
همه‌ی انواع بازی‌ها، چه سازمان‌نیافته و چه سازمان‌یافته «Handworks - matches - games - plays» که در زبان فارسی به تمامی آن‌ها «بازی» گفته می‌شود، شش ویژگی اصلی دارند:
1. خوشایند و توأم با لذت‌بودن؛
2. دارابودن محرک مثل وسیله‌ی بازی و فرایند و برآیند آن؛
3. برخورداری از آزادی عمل و نبود اجبار و تحمیل؛
4. وجود ارتباط منطقی و لازم ابزار، فرایند، نتایج و اهداف بازی؛
5. قانون‌داشتن، حتی در ساده‌ترین و بداهه‌ترین شکل بازی‌های کودکانه، مثل «خاله‌بازی» دختران خردسال و بازی‌های «جنگجویانه»ی پسران. قوانین و قواعد و قراردادهایی وجود دارند که با رعایت آن‌ها بازی شکل می‌گیرد؛
6. محدودبودن نقش بیرونی بزرگ‌سالان (مربی، معلم یا والد) به نظارت و راهنمایی، بدون دخالت و القا و تحمیل.
این ویژگی‌های شش‌گانه در تمامی انواع بازی، از جمله بازی‌های آموزشی، وجود دارند و در صورت نبود آن‌ها نمی‌توان فعالیت را در گروه بازی گنجاند.
بازی آموزشی
بازی‌های آموزشی هم به‌نوبه‌ی خود گروه‌های متنوعی دارند که اصلی‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
الف) بازی‌هایی در قالب انجام و تکرار عمل یا گفتاری که موجب تثبیت ذهنی مفهوم آموزشی می‌شوند؛ مثل بازی قدیمی «هوپ» با تشخیص مضرب‌ها و یا ارقام اعداد، لی‌لی، معماها و چیستان‌ها؛
ب) بازی‌هایی برای درک و کشف مفاهیم و ارتباط میان آن‌ها، مانند جورچین‌ها، مکعب‌ها و فلش‌کارت‌ها؛
پ) بازی‌های همانندسازی ذهنی موقعیت و کسب مهارت‌های عملکردی یا عملی چون ماروپله، دومینو، کارت‌های کلمه‌سازی، مدل‌های مینیاتوری شکل‌های هندسی، خانه‌ی عروسک‌ها و...؛
ت) بازی‌های سازه‌ای و چیدمانی از جمله لگوها، موزائیک‌ها و قطعات وصل‌شدنی؛
ث) بازی‌های پرورش و تقویت مهارت‌های ذهنی و حسی چون معماهای تصویری، تشخیصی، کامل‌کردنی و پیدا کردنی، الگویابی و بازسازی الگویی، بازی‌های شنیداری و واکنشی و کلامی؛
ج) بازی‌هایی با هدف رشد مهارت‌های جسمی و حرکتی، با هدف‌گذاری عضلات کوچک2 و عضلات بزرگ3، تعادل و توازن بدنی، چابکی و چالاکی و سرعت کنش و واکنش، مثل انواع هدف‌گیری‌ها، حرکت تند و کند و دورانی روی سطوح صاف و شیب‌دار و منحنی، پرتاب حلقه و توپ، عبور از تونل‌ها و فضاهای محدود و بسته؛
چ) بازی‌های تلفیقی و چندمهارتی.
بازی‌های کهن
در کشور ما، وجود گنجینه‌ای غنی از بازی‌ها و ترانه‌بازی‌های ملی و بومی، به‌عنوان میراث معنوی و فرهنگی، می‌تواند الهام‌بخش معلمان و مربیان در طراحی انواع بازی‌های آموزشی باشد.
در این بازی‌های کهن، تلفیقی از مهارت‌ها و هوش‌های چندگانه می‌توان یافت که به هم آمیخته‌اند؛ بازی‌هایی چون عمو زنجیرباف، کلاغ‌پر، هفت‌سنگ و یه‌قل‌دو‌قل.
شاخص‌های بازی آموزشی
حال برای اینکه بدانیم چطور می‌توان یک بازی آموزشی برای دانش‌آموزان طراحی کرد، در 10 مؤلفه‌ی اصلی، شاخص‌های بازی آموزشی را خلاصه می‌کنیم:
1. برخورداری از رویکرد غیرمستقیم، به‌طوری که کودک با بازی‌کردن یاد بگیرد یا دانسته‌ها و مهارت‌های کسب‌شده‌اش را در فرایند بازی به کار بندد، بدون آنکه موضوع آموزش بر ماهیت بازی چیره شود؛
2. دارابودن عناصر شادی، جذابیت و انگیزش (محرک)؛
3. هدفمندی، قانون‌داشتن و داشتن سیر مشخص؛
4. وجود رابطه‌ی منطقی بین بخش‌ها و اجزای دخیل در بازی (ابزار بازی، روند اجرا و ماهیت بازی)؛
5. توجه به تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان از نظر توانایی، آمادگی روانی و جسمانی، هوش‌بهر، مهارت‌های کلامی، ذهنی و عاطفی؛
6. توجه به ویژگی‌های دوره‌ی سنی کودک؛
7. لحاظ‌کردن مختصات و نقش‌های جنسیتی (دختر ـ پسر)؛
8. گنجانده‌شدن تحرک کافی در بازی حرکتی و جذابیت در بازی‌های تقلیدی، ایفای نقش و فکری؛
9. گنجاندن عوامل مــحرک و برانگیزنده چون رقابتِ بدون تأکید بر برد و باخت، سرعت و چابکی، تمرکز و دقت، فعال‌سازی حواس (تعادل بدنی، تشخیص دیداری، تشخیص شنیداری، هماهنگی حواس و اندام‌های حسی ـ حرکتی)؛
10. بهره‌گیری از عنصر «پاداش» در پایان بازی، به‌نحوی که تمام دانش‌آموزان از آن بهره‌مند شوند.
به یاد داشته باشیم، در دنیای اطراف ما، هر وسیله و پدیده‌ی ساده‌ای می‌تواند بذر شکفتن یک بازی آموزشی باشد. تنها کافی است خود «بازی» را بشناسیم!
پی‌نوشت‌ها:
1. Process Oriented
2. Soft Motor Skills
3. Gross Motor Skills