همه با نقشه گنج آشنایی داریم؛ راهنمایی که در نهایت دستیابی به مجموعه‌ای باارزش تحت عنوان گنج را در پی دارد. برای اینکه ارزشی که پنهان شده است به دست آید و مورد استفاده قرار گیرد، نقشه نیاز است و بی‌هیچ تردیدی، یادگیری از جمله باارزش‌ترین اتفاقات در زندگی انسان است که هر چند ممکن است به‌صورت تصادفی و بی‌هیچ برنامه‌ای رخ دهد، اما برای یادگیری‌های رسمی مانند تحصیل در مدرسه و نیز ماندگاری و تعمیق آن، نیازمند نقشه راه هستیم. طراحی آموزشی و در دل آن طراحی یادگیری، همان برنامه و راهنمای عمل هستند که می‌توانند دسترسی به یادگیری دانش‌آموزان را سبب شوند.
بر این اساس، معلمان ناگزیر به طراحی آموزشی هستند. حال در آموزش مجازی، در کنار عبارت طرح درس، طرح یادگیری نیز خودنمایی میکند. طرح یادگیری چیست؟ چه ضرورتی برای آن وجود دارد؟ چگونه می‌توان به آن پرداخت؟ مجموع این سؤالات محور نوشته حاضر را شکل داده‌اند.
طراحی کنیم
«طراحی آموزشی» پیش‌بینی و تنظیم رویدادهای آموزشی براساس اهداف، محتوا و امکانات موجود با توجه به ویژگی‌ها و ساخت‌شناختی دانش‌آموزان است. طراحی آموزشی خواه مربوط به دوره‌ای کامل یا به جلسه‌ای آموزشی محدود باشد، اهمیت خاصی دارد و توجه و دقت در تنظیم آن می‌تواند موجب کارایی و اثربخشی تدریس شود. بنابراین، تردیدی نیست که فرایند یاددهی ـ یادگیری مبتنی بر طراحی آموزشی اثرگذاری بیشتری دارد.
طرح درس، نام‌آشنا برای معلم
در فرایند طراحی در سطح خُرد، که بر عهده معلم است، توجه باید بیشتر به حصول صلاحیت‌ها و قابلیت‌های مورد انتظار جلب شود و با نگرشی نظام‌مند، مجموعه عناصری را که در یادگیری دانش‌آموزان مؤثرند، در نظر گرفت. معلم باید کل محتوای آموزشی را به اجزای قابل تدریس که معمولاً «جلسات درس یا تدریس» نامیده می‌شوند، تقسیم و مشخص کند براساس زمان منظورشده، چند جلسه یا ساعت در طول دوره یا سال تحصیلی تدریس خواهد داشت و در هر جلسه چه موضوعی و با چه اهدافی دنبال خواهد شد. سپس اجزای اصلی اجرای فرایند یاددهی ـ یادگیری متناسب با هر جلسه را بنویسد.
واحد یادگیری
در صحبت از یادگیری و فرایند مرتبط با آموزش، موضوع واحد یادگیری مطرح می‌شود. واحد یادگیری چند رویداد یادگیری مرتبط به هم و معنی‌دار است که با ارائه‌شدن آن، دانشآموز می‌تواند به شایستگی مهمی دست یابد. به عبارت دیگر، پیشبرد زنجیره‌وار درس‌ها برای بسط یک موضوع یا مضمون را که در آن محتوا، مفاهیم، مهارت‌ها و ارزش‌ها با بیانی روشن و دقیق بسط داده می‌شود، واحد یادگیری می‌نامیم.
هر کتاب آموزشی از تعدادی واحد یادگیری تشکیل شده است. هر واحد یادگیری می‌تواند تنها از یک درس، یک فصل یا یک بخش تشکیل شده باشد. معمولاً کتاب‌های آموزشی مناسب برای دانش‌آموزان دوره ابتدایی واحدهای یادگیری ساده‌ای در حد یک درس دارند و در دوره‌های بالاتر از واحدهای یادگیری به‌طور گسترده‌تر انتخاب می‌شوند: چند درس که یک فصل را تشکیل می‌دهند یا یک بخش که از چند فصل و هر فصل از چند درس تشکیل شده است.
هر واحد یادگیری قسمت‌های گوناگونی دارد. این قسمت‌ها ممکن است به لحاظ فیزیکی و ظاهری از یکدیگر متمایز و مشخص شده باشند و مرز معینی بین آن‌ها مشاهده شود. گاهی نیز براساس نظر مؤلفان، ممکن است بین این قسمت‌ها تفکیک فیزیکی به‌عمل نیامده باشد.
طراحی یادگیری در گذر از طرح درس
در شرایط معمول، معلم برای طراحی فرایند یاددهی ـ یادگیری اقدام به نوشتن طرح درس میکند که به‌صورت روزانه ارائه می‌شود. از زمانی که آموزش مجازی پا در میان فرایند یاددهی ـ یادگیری گذاشته است، معلم آموزش را نه‌تنها به‌صورت حضوری، که گهگاه رخ می‌دهد، بلکه می‌تواند در فضای برخط و نابرخط هم دنبال کند.
نکته مهم در این چندگانگی محیط‌های یادگیری این است که گاه رشته ارتباط مفاهیم مرتبط با یک واحد یادگیری از دست دانشآموز خارج و حضورنداشتن در کلاس موجب آشفتگی یادگیری می‌شود. از سوی دیگر، مسئولیت اصلی در این فرایند، بر عهده تدریس معلم نیست، بلکه دانشآموز به‌عنوان یادگیرنده مسئولیت دارد مسیر را دنبال کند و به یادگیری دست یابد.
به عبارت دیگر، در طراحی آموزشی که معلم به‌صورت حضوری با دانش‌آموزان ارتباط دارد، تلاش بر این است که رویکرد آموزش و چگونگی تدریس معلم در طراحی آموزشی دنبال شود، در حالی‌که در آموزش مجازی، طراحی از نوعی است که بیشتر چگونگی مسیر یادگیری که دانشآموز دنبال میکند اهمیت دارد. بر همین اساس، طرح یادگیری به نوعی، طرح درس مبتنی بر رویکرد یادگیری دانشآموز است.
طرح درس با رویکرد یادگیری
برای نوشتن هر طرح یادگیری لازم است مراحلی دنبال شوند که به‌نوعی درون این مراحل، طرح درس هم، مانند شیوه معمول آن، قابل دریافت است. به این منظور مراحل بعد را دنبال کنید:
مرحله اول: پیوستار موضوعی و مفاهیم را بین درس‌ها بررسی و واحد یادگیری مورد نظر را مشخص کنید. برای مثال، موضوع جانوران در کلاس پنجم ابتدایی می‌تواند یک واحد یادگیری محسوب شود که برای تدریس آن بیش از چند جلسه آموزشی نیاز است.
مرحله دوم: انتظارات یادگیری را همانند آنچه در طرح درس انجام می‌شود فهرست کنید و در آن به مفاهیم و مهارت‌های اساسی در این واحد یادگیری توجه داشته باشید. این موارد را در جدول طرح یادگیری در بخش اول بنویسید.
مرحله سوم: فعالیت‌های یادگیری را سازمان‌دهی کنید و فرصت‌های یادگیری را با کمک راهبردها و رسانه‌های مناسب آموزشی تعیین کنید. این مرحله شامل تعیین روش، قالب ارائه، محتوا و شکل ارائه آن است و در جدول طرح یادگیری در ستون سوم نوشته می‌شود. در این ستون لازم است موارد در دو مضمون نقش معلم و نقش دانشآموز نوشته شود؛ به شکلی که مشخص باشد در هر مرحله انتظار میرود معلم چه کاری انجام دهد و از دانشآموز انتظار میرود چه کاری انجام دهد.
مرحله چهارم: وارد جدول طراحی یادگیری شوید و مراحل و زمان مناسب برای ارائه هر فعالیت یادگیری را مشخص کنید. ممکن است یادگیری این واحد یادگیری از یک جلسه نابرخط آغاز شود و سپس به یک یا دو جلسه برخط نیاز داشته باشید. تعداد جلسات و امکان ارائه برخط یا نابرخط‌بودن آن، به معلم و نیز شرایطی که در اختیار دارد وابسته است.
در جدول، ستون اول به نوشتن شماره هر جلسه و ترتیب آن و ستون دوم به تعیین فضای ارائه فعالیت یادگیری اختصاص دارد.
مرحله پنجم: تعیین ملاک‌های سنجش و سطوح عملکرد دانش‌آموزان در این مرحله صورت می‌گیرد. بدیهی است شیوه ارزشیابی نیز در هر مرحله از طرح یادگیری، ممکن است متناسب با فضای ارائه آن، که شامل حضوری، برخط یا نابرخط است، متفاوت باشد.
مرحله ششم: فعالیت‌های تکمیلی نیز به فراخور نیاز به یادگیری تعیین می‌شوند. در جدول طرح یادگیری، ستونی به نام ضمیمه‌ها آمده و در آن لازم است به مواردی که در هر مرحله از آن‌ها استفاده خواهد شد اشاره شود؛ مانند کاربرگ، فیلم آموزشی، نقشه مفهومی، چارت و عکس.
بدیهی است، مشخص‌کردن زمان اجرا درخصوص همه فعالیت‌هایی که در ستون آخر جدول طرح یادگیری آمده، ضروری است. ممکن است این سؤال برای شما پیش آید که مبنای تعیین زمان، به‌ویژه درخصوص فعالیت‌های نابرخط، چیست؟ برای مثال، اگر از دانش‌آموزان خواسته شود پس از تماشای فیلم، کاربرگ را کامل کنند، چه زمانی باید برای آن در نظر بگیریم؟ مبنای زمان در طرح یادگیری، به‌ویژه برای فعالیت‌های نابرخط و نیز فعالیت‌های تکمیلی، سرعت و زمان انجام آن توسط یک دانشآموز عادی و میانگین دانش‌آموزان آن پایه است.
سخن پایانی
در طرح یادگیری به دنبال آن هستیم که فعالیت‌های مرتبط با یادگیریِ یک واحد یادگیری را به گونه‌ای طراحی کنیم که با طی آن مراحل، یادگیری در دانش‌آموزان مطابق با انتظارات و اهداف مورد نظر وقوع پیدا کند. در این حالت، واحد یادگیری مبنای طراحی قرار می‌گیرد که ممکن است بیش از یک جلسه یا روز آموزشی را شامل شود. پرسش اصلی در نهایت این است که آیا دانش‌آموزان با قرارگیری در جریان فعالیت‌های سازمان‌دهی‌شده در طرح، به یادگیری مورد انتظار دست پیدا می‌کنند؟ بنابراین، این طراحی آموزشی بر یادگیری مبتنی است و نه لزوماً تدریس. ممکن است برخی قسمت‌ها و فعالیت‌های آموزشی به‌طور مشخص و مستقیم توسط معلم تدریس نشوند و از فیلم آموزشی یا دیگر فعالیت‌ها استفاده شود، اما این اتفاق در طرح یادگیری نباید با روند یادگیری منافاتی داشته باشد و مانعی ایجاد کند.