پرسشگری اولین گام پژوهش

روح‌اله رضاعلی

۱۴۰۰/۰۹/۰۱

خانم پازوکی، معلم ابتدایی شهرستان پاکدشت، می‌گفت: «هر وقت بچه‌های کلاسم را می‌بینم، دائم سؤال دارند: من از کجا آمده‌ام؟ خدا کجاست؟ چرا کتری آب جوش آمد؟ رنگین‌کمان چیست؟ و صدها سؤال دیگر.»

این معلم علاقه‌مند، نکته مهمی را مطرح کرد؛ اینکه این سؤال‌کردن‌ها چه کمکی به دانش‌آموزان می‌کند و چرا هرچه به پایه‌های بالاتر می‌رویم، تعداد سؤالات بچه‌ها کم می‌شود و احساس می‌کنیم دیگر کنجکاو نیستند؟

کنجکاوی و پرسشگری در فطرت همه انسان‌ها به ودیعه گذاشته شده است، اما هرچه از دوران کودکی و نوجوانی دورتر می‌شویم، پی ‌می‌بریم که چگونه سؤال پرسیدن هم یک مهارت است و اساساً می‌تواند شروع تحولی اساسی باشد. چگونگی مواجهه با سؤالات پرشمار بچه‌ها، آن‌ها را برای سال‌های آتی آماده می‌کند که چگونه عمل کنند و اساساً این توانایی در آن‌ها تقویت شود یا کم‌فروغ‌تر؟

مهارت «پرسشگری» توانایی مواجهه با پدیده‌های گوناگون در زندگی عادی و روزمره است. یکی از پیامدهای مثبت پرسشگری، یادگیری مهارت فکر‌کردن است. می‌توان نتیجه گرفت، مهارت پرسشگری از رسالت‌های اصلی مدرسه است.

هنوز نظریه نویافته روان‌شناسان تربیتی مبنی بر اینکه «شکل‌پذیری شخصیت در دوران کودکی اتفاق می‌افتد»، به قوت خود باقی است. این نظریه می‌گوید، بذر پرسش در نهاد کودک کاشته شده است و لحظه‌به‌لحظه، همراه با جسم او، رشد می‌کند. هرچه کودک بزرگ‌تر می‌شود، شوق و ذوق او به دانستن و فهمیدن بیشتر می‌شود تا به نادانسته‌های خود برسد. اسباب و راه و روش فرونشاندن این شوق و ذوق، پرسش‌های مداوم و پی‌درپی است؛ راه و روشی که کودک را وادار به «پاسخ‌دادن به پرسش‌های او» می‌کند. پرسش‌ها از درون کودکان و نوجوانان می‌جوشند. پاسخ‌ها هم باید از «تلاش و کوشش» برآیند، نه از طریق جواب‌دادن‌های آنی و فوری مربی، یا اشاره و تکلیف به مراجعه به کتاب‌ها و منابع. آموزش پژوهش‌های کودکان و نوجوانان جز همین جوشیدن و کوشیدن هیچ چیز دیگری نیست؛ جوشیدن از درون و کوشیدن در برون (رئوف،1387).

بنابراین، زمینه‌سازی برای تفکر پژوهشی و گسترش رویکرد پژوهش‌مدار در میان دانش‌آموزان، دستاوردها و نتایج بهینه‌ای دربر خواهد داشت.

خمیرمایه پژوهش همان فکرکردن است. تا سؤال نباشد، فکری به وجود نمی‌آید، زیرا پژوهش واقعی و سنجیده از سؤال شروع می‌شود که خلاقیت هم در سؤال وجود دارد. فرانسیس بیکن می‌گوید: «آن کس که بسیار بپرسد، بسیار خواهد آموخت و بسیار خشنود خواهد شد» (غنی،1389).

مهم‌ترین نتیجه این است که در گام اول، با زمینه‌سازی مناسب و فراهم‌آوردن لوازم اندیشه، در واقع آزادی، استقلال و فرصت‌ها را به کودکان و نوجوانان می‌دهیم، چرا که متکی‌کردن آنان به خود و محدودکردن فرصت‌ها، نمی‌تواند آن‌ها را به انسان‌هایی اندیشه‌باز و فکرورز تبدیل کند. کودکان و نوجوانان با تفکر پژوهشی در محیط اجتماعی می‌توانند به‌طور عمیق مشاهده کنند و از کنار هر چیز به‌سادگی نگذرند. پرسش کنند و برای پاسخ سؤالاتشان جست‌و‌جو کنند و متحیر شوند و از واقعه و رخداد و گمانه‌زنی‌های خود در پدیده‌های اطراف نتیجه بگیرند. تقویت حس کنجکاوی، تقویت روحیه پرسشگری، تصمیم‌گیری‌های مناسب و واقع‌بینانه در مسائل، از دیگر مواردی هستند که می‌توان از آن‌ها به‌عنوان دستاوردهای آموزشی و تربیتی فعالیت‌های تحقیقی برای دانش‌آموزان یاد کرد.

کلید ورود به هر فعالیت پژوهشی، پرسش است. مهارت پرسشگری یکی از مهارت‌های پایه و بنیادین فعالیت‌های پژوهشی و خودآموزی محسوب می‌شود. امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «علم قفلی است که کلید آن پرسش است.»

پرسش‌کردن همواره فرایندی ذهنی و اساسی برای معنادادن به پدیده‌های جهان اطراف بوده است که به گروه خاصی از آدمیان مربوط نمی‌شود. نه تنها کودکان در زندگی روزمره خود پرسش‌های متفاوتی مطرح می‌کنند، بلکه بزرگ‌ترها نیز چنین هستند.

خانم پازوکی، آموزگار پایه‌ دوم، با شنیدن این مطالب پرسید: چگونه می‌توانم پرسشگری را در دانش‌آموزانم تقویت کنم تا شروعی برای پژوهش‌‌کردن آن‌ها باشد؟

پرسش‌کردن در شناخت راه یادگیری و تبدیل‌شدن به یادگیرنده‌ای مادام‌العمر نقش محوری دارد. بنابراین، لازم است دانش‌آموز مهارت پرسیدن سؤال‌های منتقدانه درباره آنچه را می‌بیند، می‌خواند و می‌شنود، داشته باشد. با طرح پرسش‌های کارآمد می‌توان تصمیم‌های آگاهانه و عاقلانه گرفت.

پرسش‌ها همواره باید هدف‌دار باشند. غالباً از پرسش می‌توان برای ارزشیابی میزان آموخته‌ها استفاده کرد، اما هدف‌های اختصاصی و گوناگون دیگری هم وجود دارند که به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

- برانگیختن علاقه یا کنجکاوی؛

- هدایت تفکر در مسیر معین؛

- به چالش کشاندن؛

- مرور آموخته‌ها؛

- سازمان‌دهی یا هدایت انجام فعالیت؛

- تشویق به تأمل بر یادگیری؛

- الگوسازی برای پرسش‌کردن و تفکر؛

- تشویق به طرح سؤال‌های بیشتر؛

- برانگیختن حس جست‌وجوگری (گادینو،1390).

پرسش‌ها جهان اطراف را برای انسان معنی‌دار می‌کنند. با طرح پرسش‌هایی از قبیل: ... چگونه کار می‌کند، اگر کارها را در جهت عکس انجام بدهم، چه اتفاقی می‌افتد، نویسنده چه پیامی را می‌خواهد به خواننده برساند، طبعاً عمق درک مفهوم مورد بحث زیادتر خواهد شد.

از ویژگی‌های عمده و شناخته‌شده کودکان و نوجوانان که در ذهن آن‌ها نهاده شده، برقراری ارتباط تنگاتنگ با دنیای خارج است. کودکان و نوجوانان نمی‌توانند بدون ارتباط ذهنی با دنیای پررمزوراز اطراف خود آرام بگیرند و تصویرهای ذهنی خود را آشکار کنند. آن‌ها مدام دنیای پیرامون خود را زیر ذره‌بین ذهنی و فکری می‌گذارند و بازاندیشی می‌کنند، به نگرش‌های تازه خود دامن می‌زنند و به دنبال فهم و تفسیر آن، «پرسش» می‌کنند. پرسش‌ها وجود آنان را پر می‌کنند.

در پژوهش‌های مدرسه‌ایِ دانش‌آموزان، باید بر همین ویژگی برجسته آن‌ها تأکید کرد. از همین رو، اولین و بایسته‌ترین روش‌های پژوهشی کودکان و نوجوانان، توجه به اندیشه‌ورزی‌های آن‌هاست، چرا که ماهیت پژوهش، برانگیختن توان «پرسش» و «پیداکردن راه و روش جویاشدن پاسخ پرسش‌ها» است. کودکان و دانشمندان سؤالات بسیاری می‌پرسند و می‌خواهند درباره جهان هستی بیشتر بدانند.

عصاره سؤال‌های علمی حول محور سه نوع پرسش دور می‌زند: «چه»، «چرا» و «چگونه» که هرکدام به دنبال نوعی جواب هستند. «چه» ساده‌ترین نوع را شرح می‌دهد؛ مثل «چه کتابی خریده‌ای». سؤال‌های نوع «چگونه» احتیاج به تحقیق و بررسی بیشتری دارند، چون نوعی فرایند دارند؛ مثل: «چگونه می‌توان پرنده‌ها را اهلی کرد». سؤال‌های نوع «چرا» بیشتر جنبه فلسفی دارند و در مورد چرایی مسائل و پدیده‌ها مطرح می‌شوند. این نوع سؤال‌ها به دنبال علت‌ها می‌گردند؛ برای مثال: «چرا گیاهان سبز هستند» و ... از آنجا که جوهره پژوهش، سؤال‌های خوب و مناسب است، باید برای شروع و ادامه فعالیت‌های پژوهشی کودکان و نوجوانان، متناسب با موضوع پژوهش و سطح توانایی مخاطب، سؤال‌های متعددی طرح کرد (غنی، 1389).

فعالیت‌های گروهی دانش‌آموزان، که در بسیاری موارد می‌توانند رنگ و بوی «پژوهش» به خود بگیرند، به مثابه کاشتن دانه در زمین فکر و اندیشه یادگیرندگان هستند؛ فعالیت‌هایی که چگونه فکرکردن، چگونه پرسش‌کردن، چرا پرسش‌کردن و پیداکردن راه و روش پاسخ‌ها برای پرسش‌ها را به کودکان و نوجوانان می‌آموزند و نه تنها آن‌ها را از شیوه‌های سنتی حافظه‌ای دور می‌کنند، بلکه عادت به تفکر، پرسش و یافتن پاسخ را در ضمیرشان نهادینه می‌کنند (رئوف،1387).

یک راه بسیار مؤثر برای وادارکردن عضو به تفکر عمیق‌تر، استفاده از رویکرد فلسفی پرسش‌کردن است (گادینو، 1388). پرسش‌کردن به‌منزله هسته تحقیق علمی و غالباً بخش اصلی توضیح‌دادن‌هاست. طرح سؤال‌های هوشمندانه و تفکربرانگیز، در پیشرفت یادگیری نقش بسزایی دارد. به عبارتی که قبلاً نیز اشاره شد، یادگیری پژوهش‌محور بر پرسشگری استوار است و به رشد مهارت‌های تفکر می‌انجامد (غنی، 1389).

برخورداری از مهارت‌های پرسش‌کردن، کودکان دانش‌آموز را یادگیرندگان موفق‌تری می‌کند، زیرا بهتر می‌توانند مسائل خود را حل کنند و با ایجاد موقعیت‌های تازه، باعث بروز تغییر شوند. با طرح پرسش‌های ماهرانه‌تر، فرایندهای تصمیم‌گیری، نگاه منتقدانه و به چالش‌کشاندن دانسته‌ها بهتر هدایت می‌شوند. مهم‌تر آنکه کودکان با پرسش‌کردن، به مشارکت فعالانه‌تری در دنیای خود کشانده می‌شوند و جامعه‌ای آزادتر برای خود پدید خواهند آورد.