زندگی تحصیلی با کیفیت مطلوب رابطه مستقیمی با سطح رضایتمندی دانش‌آموزان دوره‌های متفاوت تحصیلی دارد. طبق مطالعات، در کشور ما هرچه به سمت دوره‌های بالاتر تحصیل می‌رویم، سطح رضایتمندی کاهش می‌یابد، زیرا با مشکلات جدی «تناقض، نبود یکپارچگی و دستپاچگی» در آموزش روبه‌رو هستیم. اگر زندگی تحصیلی دانش‌آموزان در دوره تحصیلی پایین‌تر، از کیفیت مناسب برخوردار نباشد، در دوره‌های بالاتر نتیجه‌ای جز شکست نظام آموزشی به دنبال نخواهد داشت. در عوض اگر کیفیت تحصیلی بالا باشد، سبب آرامش و امنیت، افزایش اعتمادبه‌نفس، قدرت و قاطعیت در تصمیم‌گیری، احساس خودارزشمندی و ریسک‌پذیری دانش‌آموزان می‌شود.
کودکان در فرایند تحصیل مقدماتی سه مرحله را طی می‌کنند:
مرحله اول: انسان از سال اول تولد، جهان اطراف خود را از طریق حس، تقلید، بر اساس هوش و از طریق تخیل درک می‌کند. کودک در هر مرحله از یادگیری، علاوه بر توانایی در آن مرحله، توانایی مراحل قبلی را نیز دارد. مثلاً کودکی که در مرحله یادگیری بر اساس تخیل است، علاوه بر تخیل می‌تواند از طریق حواس، توانایی کشف و تقلید بیاموزد.
مرحله دوم: از هفت سالگی کودک چیز دیگری را درک خواهد کرد به نام «عقل». یعنی مرحله‌ای از یادگیری که در ذهن تقریباً تا به حال وجود نداشته است. رشد عقل به‌خودی‌خود اتفاق نمی‌افتد و فقط از طریق آموزش فراهم می‌شود.
مرحله سوم: اگر تا هفت‌سالگی کودکی نسبتاً خوبی داشته باشد، رشد عقلی که از هفت‌سالگی شروع می‌شود تا ۱۸سالگی به کمال خود می‌رسد و ما شاهد انسانی خواهیم بود عاقل، صاحب آزادی، دارای مسئولیت، بااخلاق و بهره‌مند از وجدان انسانی.
برای رسیدن به «کیفیت زندگی تحصیلی مطلوب» باید مطابق با نیازهای هر مرحله و شرایط محیطی اقدامات مؤثری در جهت افزایش کیفیت زندگی تحصیلی صورت پذیرد. برای مثال، در ایام کرونا با پدیده‌ای به نام «فضای مجازی» مواجهیم که تا دیروز دانش‌آموزان را در آن محدود می‌کردیم و امروز می‌بایست ساعت‌ها با آن در ارتباط باشند. امری که به‌دلیل بی‌تجربگی بسیاری از مدیران و معلمان در چگونگی کیفی‌سازی آن، در بسیاری موارد سبب خسته شدن روح و روان دانش‌آموزان و خانواده آن‌ها شده است.
مثلث کیفیت تحصیل
کیفیت تحصیل مثلثی است که از سه ضلع کیفیت زندگی تحصیلی، خودپنداره تحصیلی و اشتیاق (انگیزه) تحصیلی تشکیل شده است:
1. کیفیت زندگی تحصیلی: به‌صورت مستقیم بر اشتیاق تحصیلی اثر می‌گذارد و در این میان خودپنداره تحصیلی می‌تواند در افزایش یا کاهش انگیزه تحصیلی نقش میانجی ایفا کند.
2. خودپنداره تحصیلی: دانش‌آموزان با خودپنداره تحصیلی مثبت به تلاش برای کسب موفقیت‌های تحصیلی تمایل بیشتری دارند. بین کیفیت زندگی تحصیلی و اشتیاق تحصیلی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد و کیفیت زندگی در مدرسه و مؤلفه‌های آن پیش‌بینی‌کننده انگیزه تحصیلی است و در این میان خودپنداره تحصیلی نقش واسطه را دارد.
3. اشتیاق تحصیلی: یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر عملکرد تحصیلی و یکی از ملزومات یادگیری اشتیاق تحصیلی است که از عوامل مثبت در موفقیت تحصیلی محسوب می‌شود. معمولاً به‌عنوان ساختار انگیزشی کاربرد دارد که منعکس‌کننده تعهد یادگیرنده نسبت به تحصیل است. مفهوم اشتیاق تحصیلی در حوزه روان‌شناسی مثبت‌نگر قرار می‌گیرد و سازه‌ای است که برای اولین بار برای درک و تبیین افت و شکست تحصیلی مطرح شد. این عامل به‌عنوان پایه‌ای برای اقدامات اصلاح‌گرایانه در آموزش‌وپرورش مورد توجه قرار گرفته است.
دیوار شخصیت دانش‌آموزان
برای افزایش کیفیت تحصیلی دانش‌آموزان باید نیازهای سنی و شخصیتی و قابلیت‌های آن‌ها مورد توجه قرار گیرد. در فضای آموزشی، از ۷ تا ۱۸سالگی با شش موضوع اساسی مواجه هستیم که مستقیماً چگونگی زندگی تحصیلی دانش آموزان را مشخص می‌کند. این موارد عبارت‌اند از: «علم»، «هنر و مهارت»، «آمادگی جسمانی و ورزش»، «ارتباطات و گروه دوستی»، «والدین» و «رسانه‌ها و عوامل محیطی». (جدول1)
راهکارها و راهبردهای افزایش کیفیت زندگی تحصیلی
دیوار شخصیت دانش‌آموزان شامل مواردی است که بر اساس آن‌ها شخصیت دانش‌آموز ساخته می‌شود. در کنار این شش اصل که شخصیت دانش‌آموز را می‌سازند، راهکارها و راهبردهای دیگری به این شرح وجود دارند که باید به آن‌ها پرداخته شود تا کیفیت زندگی تحصیلی دانش‌آموزان افزایش یابد: (جدول2)
سخن پایانی
سرمایه انسانی مهم‌ترین عامل رشد و پیشرفت جوامع محسوب می‌شود. به‌خصوص با توجه به پنجره جمعیتی پیش رو و کاهش چشم‌گیر آمار زادوولد، کیفیت نیروی انسانی حاضر اهمیت صدچندان یافته است. بر این اساس باید کیفیت زندگی تحصیلی نسل حاضر در بالاترین سطح ممکن تعریف و ترسیم شود تا آمادگی آن‌ها برای مواجهه با چالش‌های محیطی و ارزش‌آفرینی اجتماعی به‌صورت حداکثری افزایش یابد. نسلی که قرار است آینده کشور را رقم بزند، باید از نظر ذهنی، جسمی، روحی و عقلی در بالاترین سطح باشد و بخش قابل توجهی از این مهم در دوران تحصیل شکل می‌گیرد. باید انسانی را پرورش دهیم که از «قدرت مشاهده»، «تفسیر پدیده‌ها»، «اندیشه» و «روحیه تلاش حداکثری» برخوردار باشد تا خودش مسیر زندگی‌اش را ساخته‌وپرداخته کند و آنچه را که ما برای آینده نیاز داریم، رقم بزند؛ چرا که «آینده ساختنی است» و کیفیت زندگی تحصیلی امروز نقش مهمی در رفاه و پیشرفت فردا دارد.