خانم معلم تصمیم گرفته بود درس گردش خون در کتاب علوم تجربی پایه چهارم را به شیوه دیگری تدریس کند، چون احساس می‌کرد بچه‌ها در زمان تدریس چندان شاداب و با انگیزه نیستند. البته چند روز پیش در یکی از مجلات رشد مطلبی در مورد پژوهش و پژوهش دانش‌آموزی مطالعه کرده بود.
زنگ تفریح در جمع همکاران سؤالی را مطرح کرد: «آیا امکان دارد در دانش‌آموزان یادگیری از طریق پژوهش اتفاق بیفتد؟ کسی در این باره مطالعه کرده و چیزی در مورد آن می‌داند؟»
یکی از همکاران با لبخند گفت: «بله. وقتی مطالبی را به دانش‌آموزان معرفی کنی و آن‌ها هم از داخل سایت‌ها برای شما مطلب تهیه کنند، این می‌شود پژوهش دانش‌آموزی؟»
خانم رضایی لبخندی زد و گفت: «فکر نمی‌کنم این طوری باشد. اگر بچه‌ها از درگاه‌ها (سایت‌ها) مطالب را کپی می‌کنند و برای ما می‌آورند، شاید واقعاً بلد نیستند چطور باید در مورد موضوعی پژوهش کنند!»
آقای مدیر تبسم بر لب گفت: «چند سال پیش مطلبی در مجلات رشد خواندم که توضیح داده بود یادگیری را بر محور پژوهش استوار کنیم؛ یعنی مسئولیت فعالیت‌های آموزشی و یادگیری مطالب جدید را به خود دانش‌آموزان بدهیم و معلم فقط نقش راهنما، تسهیلگر و ارزشیابی را به عهده داشته باشد».
خانم رضایی، پس از بیان آنچه شرحش گذشت، درخواست کرد در جلسه شورای معلمان مدرسه آن‌ها شرکت کنم و در مورد روش تدریس پژوهش‌محور مطالبی ارائه دهم.
پس از صحبت‌های خانم معلم تصمیم گرفتم دعوتشان را قبول کنم و با مطالعه دقیق‌تر به جمع آن‌ها بروم؛ به‌خصوص که بعد از تعطیلی دوساله مدرسه‌ها به دلیل شرایط کرونایی، فرصت حضور در مدرسه و جمع معلمان فراهم نشده بود. خوش‌حال بودم، چون شنیدم مدیر مدرسه هم مجلات رشد را می‌خواند و در مورد مسائل آموزشی اطلاعات خوبی دارد. البته تا آن روز تلفیق حس خوش‌حالی و تردید را تجربه نکرده بودم. خوش‌حال بودم از اینکه معلمان باانگیزه در حال یادگیری هستند و تردید داشتم از اینکه در جمع این‌گونه معلمان مشتاق و باانگیزه چه باید بگویم؟
روز جلسه فرا رسید. حجم انبوهی از مطالب و نظریات و دیدگاه‌های علمی را دوباره مطالعه کرده بودم. اسلایدهای رنگارنگ با فعالیت‌های گروهی نیز پیش‌بینی شده بود تا جلسه خوب و اثربخشی باشد؛ اما همچنان مردد و نگران بودم.
مدیر مدرسه با احوال‌پرسی گرم از سرکار خانم رضایی تشکر کرد که مقدمات این جلسه را فراهم کرده بود. معلمان در اتاق مدیر دور میز بیضی‌شکلی نشسته بودند و با لبخند منتظر بودند من شروع کنم. اما خانم رضایی به یک‌باره گفت: «آقای دکتر، ضمن تشکر از حضورتان، اجازه بدهید جلسه را این طور شروع کنیم. من می‌خواهم درس گردش خون در علوم تجربی را به روش پژوهشی تدریس کنم. چطور این کار را انجام دهم؟»
با این سؤال، تمام آنچه تهیه کرده بودم به نظرم بی‌فایده و بی‌اثر شد. البته من هم نمی‌خواستم این جلسه را به ارائه محض تئوری‌ها و نظریات علمی بگذرانم، بلکه می‌خواستم با توجه به انگیزه خوب معلمان، جلسه‌ای کیفی و اثربخش داشته باشیم. بنابراین، بدون مقدمه پرسیدم: «شما همکاران چه تعریفی از پژوهش دارید؟ آیا می‌توانیم تدریسی با رویکرد پژوهشی داشته باشیم؟»
هر کدام نظراتی داشتند که همه آن‌ها را روی تخته سفید نوشتیم. اما من به دنبال تعریف و مفهوم جدیدتری می‌گشتم که در این جلسه باید به آن می‌رسیدیم. بنابراین، از آن‌ها خواستم برای نظرات خود دلیل بیاورند.
جلسه کم‌کم گرم شد. هر کدام از معلمان نظرات خود را بیان می‌کردند:
- پژوهش یعنی تحقیق
- پژوهش یعنی جست‌وجوکردن، پیداکردن
- تحقیق یعنی حل مسئله و پیدا کردن راه‌حل‌های مختلف
- یعنی انتخاب یک راه‌حل مطمئن برای حل مشکلات
- یعنی معلم در تدریس بچه‌ها را به پژوهش‌کردن هدایت کند
یکی از معلمان گفت: «استاد می‌توانیم از گوشی استفاده کنیم؟»
گفتم: بله. ظاهراً قبلاً این کار را کرده بود. گفت: «پژوهش فرایندی هوشمندانه، هوشیارانه، خلاقانه و سازمان‌دهی شده است برای یافتن، بازگویی و بازنگری پدیده‌ها، رخدادها و رفتارها.»
پرسیدم، «اولاً از کدام منبع این تعریف را خواندید و در ثانی نظر خودتان چیست؟»
- این تعریف را از مقاله آقای صدیقی که در ششمین کنفرانس ملی مدیریت، اقتصاد و حسابداری در سال 9٥ ارائه کرد خواندم. تقریباً تعریف جامعی است که به نظرم یاد دادن این فرایند به دانش‌آموزان خیلی مهم است، اما آن را باید در حد و اندازه دانش آموزان تعریف کنیم.
از معلمان پرسیدم، به نظر شما روش تدریس پژوهش‌محورچیست؟ همه ما در کلاس تدریس می‌کنیم، اما با توجه به تعریفی که همکارمان گفتند، خانم رضایی می‌تواند برای تدریس گردش خون با روش پژوهشی اقدام کند و اساساً این الگو چگونه است؟
مدیر مدرسه وارد بحث شد و گفت: «یکی از مشکلات مدرسه این است که بچه‌ها مطالب را حفظ می‌کنند و دوست دارند نمره کارنامه خیلی خوبی داشته باشند تا اینکه فعال و خلاق باشند. فکر می‌کنم ما نباید یادگیری را به بچه‌ها تحمیل کنیم، چون یادگیری اصیل فرایندی است با انگیزه‌های درونی.»
از همکاران پرسیدم، یادگیری اصیل که آقای مدیر گفتند، به چه معناست؟
خانم رضایی که کنار تخته ایستاده بود و نکات کلیدی همکاران را می‌نوشت، گفت: «به نظرم آن یادگیری که بچه‌ها در آن فرصت دارند خودشان طراحی کنند، تصمیم بگیرند، راه‌حل‌های مختلف پیدا کنند و در نهایت بهترین راه‌حل یا مطلب مفید را کشف کنند و انجام دهند و حتی موضوع مورد نظر را نیز خودشان با علاقه انتخاب کنند!
سؤال دیگری پرسیدم. با توجه به اینکه تدریس از وظایف معلم است، آیا این صحبت‌ها و تعریف و تحلیل‌هایی که در مورد پژوهش و اساساً تدریس بر اساس پژوهش بیان می‌کنید، به معنای کاهش نقش و جایگاه معلم نیست؟ به نظر شما، اگر معلمی بخواهد از این راهبرد، یعنی پژوهش در تدریس، استفاده کند، چه اتفاقی رخ می‌دهد؟
همکاران در جلسه با اشتیاق و بدون توجه به گذر زمان پاسخ می‌دادند:
- با این کار مدیریت یادگیری به خود دانش‌آموزان واگذار و نشاط و شادابی در کلاس و فعالیت‌های دانش‌آموز ایجاد می‌شود. از طرف دیگر، دانش‌آموزان می‌توانند نظرات و دیدگاه‌ها و مطالب متنوع را تحلیل کنند و نظری جدید و خاص خودشان ارائه دهند. وقتی به درک عمیق برسند، این همان یادگیری اصیل است که مدیر مدرسه می‌گوید.
تخته پر شده بود از نکاتی که معلمان می‌گفتند: با تدریس پژوهش‌محور، مهارت‌های زیادی در بچه‌ها ایجاد می‌شود؛ از جمله:
- تقویت قدرت مشاهده و پرسشگری؛
- استفاده از وسایل و ابزار مناسب برای جمع‌آوری اطلاعات؛
- تفسیر، تحلیل، مقایسه، توزیع و پیش‌بینی موقعیت‌ها؛
- تبادل نظر، همکاری و تعامل سازنده با دیگران؛
- استفاده از تفکر منطقی و انتقادی.
بنابراین، تدریس پژوهش‌محور یک الگوی زنده و فعال است که به دانش‌آموز فرصت می‌دهد خودش درگیر طراحی برای فهمیدن و یافتن شود. در سند برنامه درسی ملی هم، در الگوی هدف‌گذاری، تفکر و تعقل نخستین و محوری‌ترین عنصر از عناصر پنج‌گانه اهداف کلی است که شامل چندمحور است: حکمت، عقل فطری و الهی، خلاقیت، اندیشه‌ورزی، پرسشگری و پژوهش‌محوری. همچنین، در این سند فرض بر این است که فرایند یاددهی- یادگیری کوششی همیارانه است که تنها به کلاس درس و مدرسه محدود نمی‌شود، بلکه در مکان‌های دیگر مانند آزمایشگاه، کارگاه و میدان‌های ورزشی هم صورت می‌گیرد.
بنابراین، آموزش پژوهش‌محور صرفاً یک روش تدریس نیست، بلکه راهبردی جدید برای آموزش روش یادگیری به دانش‌آموز است. در آموزش پژوهش‌محور، معلم نیز همگام با دانش‌آموزان در جست‌وجوی پاسخ است. وسایل و امکانات را فراهم میکند و گام‌به‌گام مراحل کاوشگری را تا رسیدن به نتایج و اهداف تعیین‌شده هدایت و کنترل میکند. در این شیوه بر چگونگی حل مسئله تأکید می شود، نه پاسخ مسئله.
مدیر مدرسه گفت: «آقای دکتر، به نظرم این جلسه هم به نوعی برمبنای آموزش پژوهش‌محور بود، چون تمامی مطالبی که به دست آوردیم، از طریق بحث و گفت‌وگو و جست‌وجوی موبایلی (خنده همکاران) به دست آمد».
جمع‌بندی
بر اساس بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی، دانش آشکارترین وسیله عزت و قدرت یک کشور است. استعداد علم و تحقیق در ملت ما از متوسط جهان بالاتر است. اکنون نزدیک به دو دهه است که رستاخیز علمی در کشور آغاز شده و با سرعتی که برای ناظران جهانی غافلگیرکننده بود - یعنی یازده برابر شتاب رشد متوسط علم در جهان - به پیش رفته است.