به‌کارگیری اصول طراحی چندرسانهای مایر1، اصول طراحی چندرسانهای ون مرینبور و کستر2، اصول طراحی گرافیکی و سایر اصول آموزشی و استانداردهای فنی تولید محتوای الکترونیکی آموزشی اثربخش، بسیار ضروری است. در این مقاله نیز همچون شماره قبل بر پایه نرم‌افزارهای استوری‌لاین3، اتوپلی4، کپتیویت٥، فلیپ‌بوک6 و پاورپوینت، با ارائه نمونه‌های کاربردی از درس‌ها، به‌صورت عملی به تشریح اصول می‌پردازیم.
اصل پیش‌آموزش7: یادگیری، هنگامی که مفاهیم و ویژگی‌های کلیدی آنها برای دانش‌آموز آشنا باشد، نسبت به زمانی که مفاهیم و ویژگی‌های کلیدی آنها آشنا نباشد، بیشتر است. چرا که برخی اطلاعات دریافتی از محیط، تا حدی از قبل در ساختار شناختی وی وجود دارد. پیش‌آموزش می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند پردازش محتوای پیچیده را مدیریت کنند، زیرا از طریق پیش‌آموزش مقدار پردازش‌های اصلی که در هنگام تدریس صورت می‌گیرد، کاهش می‌یابد و از افزایش بار شناختی (میزان تلاش ذهن برای پردازش اطلاعات) در حافظه مخاطب جلوگیری میشود (نوروزی، ولایتی و وحدانی اسدی،1396: 291). برای نمونه، در آموزش اهرم‌ها (بر اساس نوع اهرم)، ارائه تصویر یا فیلم کوتاهی از الّاکلنگ در یک پارک قبل از شروع آموزش، می‌تواند به‌عنوان پیش‌آموزشی مؤثر استفاده شود. همچنین، در آموزش مفاهیم فشار مربوط به فیزیک پایه دهم، بهتر است قبل از شروع آموزش اصلی، مفاهیم پایه را که در علوم تجربی نهم آموخته‌اند، ضمن یادآوری، با ارائه مثال‌ها و نمونه‌های جدید اما آشنا و مرتبط با موضوع، عملی کرد. در اینجا مباحث مربوط به فشار در شاره‌ها با نرم‌افزار «استوری‌لاین» (شکل 1) و مباحث مربوط به پیش‌آموزش با نرم‌افزار «فلیپ بوک» تولید شده (شکل 2) و به‌وسیله دکمه «پیش از آموزش» به محتوای اصلی لینک شده است. در این محتوا، همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، قبل از اجرای پیش‌آموزش، امکان ادامه وجود ندارد. البته الزام یا نبود الزام کاربر به این امر در اصول بعدی بررسی خواهد شد.
اصل همایندی، مجاورت زمانی یا پیوستگی زمانی8: با استفاده از برنامه‌های چندرسانهای، ارائه هم‌زمان محتوا بهتر صورت می‌گیرد و از تقسیم توجه9جلوگیری میشود. در نتیجه بار شناختی کاهش خواهد یافت. ترک و ارکتین10 در سال 2014 در پژوهشی ارائه محتوای چندرسانهای را برای بهبود یادگیری لغات انگلیسی و درک مطلب خواندن دانش‌آموزان بر اساس اصل مجاورت زمانی طراحی کردند و نتیجه گرفتند نمایش هم‌زمان مطالب کلامی و بصری می‌تواند بار شناختی دانش‌آموزان را کاهش و یادگیری آنها را افزایش دهد (Lai, Chen, Lee, 2019). همان‌طور که در شکل 3 نشان داده شده است، به محض اینکه دانش‌آموز در برنامه استوری‌لاین وارد این اسلاید میشود، هم‌زمان با نمایش متن، صدای گفت‌وگو نیز پخش میشود تا درک مطلب، یادگیری طرز نگارش صحیح واژه‌ها و تلفظ لغات برای دانش‌آموز تسهیل شود؛ یعنی ارائه هم‌زمان متن و تلفظ آن به یادگیری کمک میکند. لازم به ذکر است، در بسیاری از نرم‌افزارهای طراحی رابط کاربری، اصل مجاورت زمانی قابلیت اجرا دارد.
اصل همایندی، مجاورت مکانی یا پیوستگی فضایی11: این اصل بر این نکته دلالت دارد که اشیا و عناصری که یک هدف آموزشی را در محتوای الکترونیکی دنبال می‌کنند، در یک فضا یا مکان قرار بگیرند و این‌گونه نباشد که تصویر در یک اسلاید یا صفحه و توضیحات آن در صفحه دیگر باشند. زمانی که یادگیرندگان کلمات و تصویرهای مرتبط به‌هم را در کنار همدیگر و در یک صفحه مشاهده می‌کنند، بیشتر از زمانی که مکان قرارگرفتن کلمات و تصویرها جدا از یکدیگر باشند یاد می‌گیرند، زیرا زمانی که هر کدام از تصویرها و کلمات در صفحات جدا از هم قرار می‌گیرند، یادگیرندگان مجبورند برای جست‌وجوی کلمات و تصویرهای مربوط به هم از منابع شناختی استفاده کنند. در واقع، هنگامی که کلمات و تصویرها در یک مکان قرار دارند، این امکان برای یادگیرنده وجود دارد که در یک زمان در حافظه فعال خود آنها را ضبط کند. لذا در طراحی چند رسانه‌ای‌های آموزشی بهتر است محتوای مرتبط به هم در کنار یکدیگر قرار بگیرند. به عبارت دیگر، از نظر فضایی یا مکانی پیوسته باشند و انفصالی نداشته باشند (نوروزی و همکاران، 1396: 284). همان‌طور که در شکل 4 کتاب الکترونیکی ساخته‌شده توسط نرم‌افزار فلیپ‌بوک (کتاب ورق‌زن) مشاهده می‌کنید، تشریح مراحل چرخه موتورهای درون‌سوز در یک صفحه و شکل مربوط به آن در صفحه دیگر قرار دارد و دانش‌آموز مجبور است با ورق‌زدن به صفحه دیگر برود و مدام برای دیدن مراحل و شکل آن ورق بزند. اما این کتاب در سال‌های بعد به‌صورت شکل 5 اصلاح و اصل همایندی یا مجاورت مکانی با قرار دادن شکل و توضیحات در یک صفحه رعایت شد.
اصل عناصر همسان12: بر اساس این اصل، زمانی که مهارت‌های تازه آموزش‌داده‌شده، اغلب خصوصیات و وظایفی را که در موقعیت کاری دارند، در خود بگنجانند، انتقال بهتر صورت می‌گیرد (یعنی آنچه یادگیرنده در آموزش دریافت میکند، با آنچه در موقعیت واقعی به‌کار می‌گیرد، باید همسان باشد. به عبارت بهتر، دانش و مهارت آموخته‌شده کاربردی باشند). همچنین، بر اساس این اصل، صفحات باید طوری طراحی شوند که محیط کار را در خود بازتاب دهند (کلاک و لاینز، 1393). در برخی منابع، این اصل با عنوان همسان‌سازی عناصر عنوان شده و به همسان‌بودن عناصر به کار برده‌شده در چندرسانهای، از بعد فیزیکی، ظاهری و سایر ویژگی‌ها، اشاره دارد. برای کاربردی کردن این اصل، در شکل 6 تلاش شده است محتوای مربوط به محاسبه حجم استوانه، در یک موقعیت کاری، مانند محاسبه حجم لیوان و بشکه نفت ارائه شود. یعنی نوعی همسانی بین محتوا و کاربرد آن وجود داشته باشد. همچنین، در شکل‌های 7 و 8، بر اساس برخی دیدگاه‌ها، همسان‌سازی اجزا، عناصر و برخی ویژگی‌های ظاهری نشان داده شده است. هر سه شکلِ تشریح‌کننده این اصل، به نرم‌افزار استوری‌لاین مربوط هستند.
اصل علامت‌دهی13: این اصل که همانند اصل تأکید است، به برجسته‌سازی هدف و عنصر موردنظر اشاره دارد. به‌عنوان مثال، در یک فیلم آموزشی، گوینده با دست به محتوای مورد نظر اشاره میکند یا با تأکید آن را بیان میکند و کلمات کلیدی نیز در فیلم زیرنویس می‌شوند. رعایت این اصل موجب جلب توجه و یادگیری بهتر خواهد شد (عباسی، 1395). اصل علامت‌دهی شامل استفاده از عنوان‌ها، کلمات درشت، کلمات زیرخط‌دار، حروف بزرگ، اندازه بزرگ‌تر قلم ، تغییر رنگ، فضای سفید، بزرگ‌نمایی، فلش‌ها و تکنیک‌های مربوطه برای جلب توجه یادگیرنده به قسمت‌های خاص است. علامت‌دهی می‌تواند یادگیری را در درس‌هایی که به‌صورت چندرسانهای طراحی شده‌اند، افزایش دهد (Clark & Mayer,2008). نمونه پیاده‌سازی این اصل که در شکل 9 با نرم‌افزار کپتیویت تهیه شده، یک مورد از اصل علامت‌دهی با استفاده از تکنیک بزرگ‌نمایی را نشان می‌دهد. برای جلب توجه دانش‌آموز به ساختار درونی شش‌ها، وقتی دانش‌آموز روی شش کلیک میکند، این اندام با استفاده از ابزار Zoom Area بزرگ‌تر نشان داده میشود.
بنابراین، آموزش مؤثر زمانی اتفاق خواهد افتاد که محتوای ارائه‌شده اصولی و استاندارد باشد. در شماره‌های بعد مباحث مربوط به سایر اصول طراحی چندرسانهای را ادامه خواهیم داد.
پی‌نوشت‌ها
1. Mayer
2. Van Merrienboer & Kester
3. Storyline
4. AutoPlay Media Studio
5. Adobe Captivate
6. Flipbook Maker Pro
7. Pre-training principle
8. Temporal Contiguity principle
9. Split attention
10. Turk & Ercetin
11. Spatial Contiguity principle
12. Identical elements principle
13. Signaling principle
منابع
1. عباسی، حامد (139٥). تولید محتوای الکترونیکی پیشرفته (ارائه استانداردها و آموزش نرم‌افزارها). انتشارات ناقوس. تهران.
2. کلارک، روت کالوین و لاینز، چاپتا (1393). گرافیک در خدمت یادگیری، دستورالعمل‌هایی برای برنامه‌ریزی، طراحی و ارزیابی نمودهای بصری در مواد آموزشی. ترجمه مجید اخگر. انتشارات سمت. تهران. (تاریخ انتشار اثر به زبان اصلی 2٠11).
3. نوروزی، داریوش؛ ولایتی، الهه و وحدانی اسدی، محمدرضا (139٦). تکنولوژی آموزشی پیشرفته. انتشارات سمت. تهران.
4. Clark, R.C., Mayer, R.E. (2008). e-Learning and the Science of Instruction (2nd). San Francisco: Pfeiffer.
5. Lai, A., Chen, C., Lee, G. (2019). An augmented reality-based learning approach to enhancing students’ science reading performances from the perspective of the cognitive load theory. British Journal of Educational Technology. 50(1). 232–247. Doi:10.1111/bjet.12716
طراحی چندرسانهای