نقشه‌های ذهنی: قسمت دوم

مقدمه

قسمت اول این مقاله در خصوص تعریف نقشه‌های ذهنی و مقایسه آن‌ها با نقشه‌های مفهومی، فرصت‌ها و چالش‌های نقشه‌های ذهنی و کاربست آن‌ها در آموزش بود. نقشه‌برداری ذهنی¹به‌عنوان یک تکنیک یادداشت‌برداری را تونی بوزان²، ریاضی‌دان، روان‌شناس و محقـق مغـز در دهـه ۱۹۶۰ توسعه داد. نقشه‌های ذهنی به‌عنوان نمودارهایی اطلاعاتی تعریف می‌شوند که ایده‌های مرتبطی را ارائه می‌کنند که حول ایده‌ای مرکزی سازمان‌دهی شده‌اند.

نقشه‌های ذهنی در تمامی مراحل یک دوره (آماده‌سازی، مقدمه، پیشرفت و ارزیابی) استفاده شده‌اند و در عین حال می‌توانند در فرایندهایی مانند یادداشت‌برداری، حل مسئله، بارش فکری، مطالعه، برنامه‌ریزی، تحقیق، جمع‌آوری داده‌ها از منابع گوناگون، ارائه نظام‌مند، شکل‌دهی نظرات در مورد موضوعات پیچیده و غیره نیز استفاده شوند.

 

نقشه‌های ذهنی در آموزش مجازی

در قرن بیست‌و‌یکم استفاده از نقشه‌های ذهنی در آموزش‌و‌پرورش با ظهور چندوجهی فناوری، پیشرفت‌هایی داشته است. گرایش‌های³ مرتبط با شایستگی‌های قرن ۲۱، غالباً فناوری، همکاری و تجسم را به‌عنوان مؤلفه‌های مرتبط با یکدیگر نشان می‌دهند. برای مثال، اسناد آموزشی دولت انتاریو⁴ (2016) از ابزارهای نموداری و ابزارهای نقشه مفهومی به عنوان فناوری‌هایی نام می‌برد که می‌توانند در میان سایر شایستگی‌ها، هماهنگی، ارتباطات، فراشناخت، تحلیل، حل مسئله و استدلال را تقویت کنند.

رشد روزافزون استفاده از فناوری در آموزش و همچنین توسعه آموزش‌های مجازی سبب شد فناوری نقشی بی‌بدیل در آموزش داشته باشد و به تبع آن نیازمند تکنیک‌های فناورانه به‌منظور ارتقای آموزش‌های مجازی هستیم. در تحقیقات صورت‌گرفته ثابت شده است، نقشه‌های ذهنی به کمک ابزارهای فناورانه موجود در آموزش مجازی مورد استفاده قرار گرفته و نتایج مثبت کاربست آن‌ها منتشر شده‌اند.

نرم‌افزارهای نقشه ذهنی بسیار کاربرپسند و قابل استفاده‌اند و در زمینه آموزشی بسیار کمک‌کننده و مفیدند. لذا توصیه می‌شود، به‌منظور توسعه استفاده از تکنیک نقشه ذهنی و نرم‌افزارهای آن، آموزش‌های لازم بـرای معلمـان و دانش‌آموزان ارائه شـوند تا به‌عنـوان یکی از مؤثرترین راهبردهای آموزشی نوین که در ارتقای مهارت حل مسئله و تفکر خلاق نقش مهمی دارد معرفی شود و مهارت کار با نرم‌افزارهای آن آموزش داده شود.

 

ترسیم نقشه‌ ذهنی

استفاده از نقشه ذهنی بسیار آسان است. کافی است برای استفاده از آن یک بـرگ کاغـذ برداریـد، یک دایـره یا بیضـی وسط صفحه بکشید و عنوان مورد نظر را درون آن بنویسید. سپس با اضافه‌کردن شاخه‌های متصل به مرکز، موضوعات جانبی را اضافه کنید. می‌توان برای هر موضوع در هر شاخه از رنگ‌های متفاوت استفاده کرد و حتی شکل‌های متفاوتی کنار موضوعات افزود.

تا امروز بسیـاری از کارهـا که به‌صورت دستـی قابل انجام هستند، به‌صورت رایانه‌ای هم اجراشدنی‌اند. نقشه ذهنی هم از این قاعده مستثنا نیست. اگر علاقه دارید نقشه ذهنی خود را با رایانه بکشید، نرم‌افزارهایـی برای این کار وجـود دارند. تعدادی از این نرم‌افزارها به‌صورت نمونه در قالب متن مختصر، به همراه تصویر، در ادامه آورده شده‌اند، اما شما می‌توانید با اسکن رمزینه پاسخ‌سریع شماره 5 مرتبط با این مقاله، به لینک فیلم آموزشی معرفی و کار با این نرم‌افزارها و سایت‌های تکمیلی دسترسی داشته باشید.

تونی بوزان همچنین در بخش دیگری از خاطرات طراحی نقشه ذهنی می‌گوید، سال‌ها رویای من این بود که وجه اشتراک ذهن انسان با رایانه را مشخص کنم. می‌دانستم کارایی ذهن فراتر از رایانه است ولی مثل رایانه عمل می‌کند.

او پـس از سـه سـال کار مـداوم توانست نرم‌افزاری را نیز طراحی کند که بتوانـد نقشـه ذهنـی را به تصویر درآورد. هم‌اکنون نیز این نرم‌افزار تحت عنوان نرم‌افزار نقشه ذهنی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این نرم‌افزار برای سرعت‌بخشیدن به طراحی نقشه ذهن و همچنین برای افرادی که در طراحی و نقاشی مشکل دارند، وسیله بسیار کارا و مفیدی است.

 

iMindMap

نام نـرم‌افزاری است حرفـه‌ای بـرای ترسیم و پیاده‌سـازی ایده‌ها و نقشه‌های ذهنی شما. در واقع این نـرم‌افزار چیـزی بیش از یک نـرم‌افزار ساده پیاده‌سازی نقشه‌هـای ذهنی است. می‌تواند ایده‌هـای ذهنـی شما را شکل دهـد و در جایی قرار دهـد که شما تمایـل دارید. این نرم‌افزار با دارابودن محیط کاربری بصری و بسیار مناسب، شما را قادر می‌سازد کوچک‌ترین ایده‌ها و نقشه‌های ذهنی خود را در قالب تکه‌کاغذهایی مجازی پیاده کنید. این نرم‌افزار از لحاظ گرافیکی ابزارهای بسیار خوبی دارد و محیط آن، علاوه بر ترسیم نقشه ذهنی، از چهار قسمت کلی برای ترسیم نقشه‌های گوناگون تشکیل شده است. در نهایت می‌توانید خروجی‌های متعددی از نرم‌افزار بگیرید و یا به‌صورت ارائه از آن استفاده کنید.

 

Mind Meister

این نرم‌افزار در واقع برنامـه‌ای تحت وب و به رایگان در اختیار همگان است. یکی از ساده‌ترین نرم‌افزارهای موجود برای ایجاد نقشه ذهنـی است که همین سادگی جزو بهترین قابلیت‌های آن به شمار می‌رود. بعد از ثبت‌نام رایـگان و ورود به سیستم، تنها کلیدهای مورد نیاز برای ایجاد یک نقشه ذهنی کامل و زیبا، کلیدهای جهتی و کلید Insert برای ایجاد هر گره جدید در نقشه است. اندازه قلم‌ها و رنگ گره‌ها نیز قابـل تنظیـم هستند. در گوشه سمت راست بالای صفحه پنجره‌ای کوچک وجود دارد که می‌توان از آن برای زوم‌کردن و کارهای دیگر در نقشه استفاده کرد. در نهایت می‌توانید نقشه ذهنی ایجادشده را باقالب (فرمت) ‌های متنی، پی‌دی‌اف و تصویری خروجی بگیرید. البته این برنامه برای کاربران رایگان محدودیت‌هایی نیز دارد.

 

XMind

این نرم‌افـزار در عین رایگان بودن قابلیت‌های ایـده‌آلی نیز دارد. رابط کاربری آن بسیـار سـاده است و به هیچ کمکی نیاز ندارد. علاوه بر نقشه‌های ذهنـی معمول، در این نرم‌افـزار می‌توانیـد نمودارهـای استخـوان ماهی، نمودارهای سازمانی، درختی و منطقی نیز ایجاد کنید. خروجی حاصل را می‌توان در قالب‌های html، تصویـری یـا متنـی دریافت کرد.

 

پیشینه پژوهشی

در ادامه، در جدول زیر می‌توانید نتایج تعدادی از تحقیقات داخلی و خارجی جدید در خصوص این موضوع را مشاهده کنید. همان‌طور که می‌بینید، اکثر یافته‌هـا اثربخشی مثبت نقشه‌های ذهنی را در آموزش تأیید کرده‌اند.

 

جمع‌بندی

نقشه‌های ذهنی را در تمامی مراحل هر دوره آموزشی، از طراحی و اجرا تا ارزشیابی، می‌توان به کار گرفت. نحوه دسترسی و استفاده از این نقشه‌ها در قرن ۲۱ با پیشرفت فناوری تغییراتی داشته است؛ چنانکه از طرح‌های کاغذی و سنتی به سمت نرم‌افزارها و ابزارهای برخط رو آورده‌ایم. در این مقاله سه ابزار بسیار کاربردی ترسیم نقشه‌های ذهنی بررسی شد که مخاطبان محترم برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانند با استفاده از رمزینه پاسخ‌سریع به محتـوا و راهنمایـی بیشتری در این خصوص دسترسی داشته باشند. در پایان امیدوارم این مقاله برای شما مفید بوده باشد و با استفاده هرچه بیشتر از نقشه‌های ذهنی در زندگی خود، از مزایای بی‌شمار آن‌ها بهره بگیریم.

 

پی‌نوشت‌ها

1. Mind Mapping

2. Tony Buzan

3. Trends

4. Ontario

5. QR-Code

 
منابع

1. زهره مصباح‌فـر، محمد شهاب محمدآخونـدی، علیرضـا مصباح‌فـر (1400). اثربخشـی آمـوزش روش مطالعـه مبتنی بر نقشه ذهنی بر پیشرفت تحصیلی درس مطالعات اجتماعی دانش‌آموزان. فصلنامه پژوهش در آموزش مطالعات اجتماعی. دوره سوم. شماره اول. صفحات 9 تا 29.

2. نسرین صالحی‌نژاد. فریبرز درتاج. علی‌اکبر سیف. نورعلی فرخی (1397). اثربخشی آموزش مبتنی بر نرم‌افزار چندرسانه‌ای ساخت نقشـه ذهنـی بر سرعت پردازش اطلاعات در دانش‌آموزان دختر پایه هشتم. فصلنامه پژوهش در یادگیری آموزشگاهی و مجازی. سال ششم. شماره اول. صفحات 9 تا 22.

3. مصطفی عباسی. پریسا یزدان‌پناه. لیلا محمودی (1395). مروری بر نقشه ذهنی (Mind map) و روش ترسیم مزایای آن. دومین کنفرانس ملی راهکارهای توسعه و ترویج آموزش علوم در ایران. گله‌دار.