هوش چیست؟
هوش مفهومی است که به توانایی یادگیری، پرداختن به امور انتزاعـی و حل مسئله اطلاق مـی‌‌شود. اگر یادگیری را تغییرات به نسبت پایدار در توان رفتاری افراد بر اساس تجربه بدانیم، می‌توان گفت داشتـن توانایـی در یادگیـری به معنی داشتن توان رفتـاری در تجربه محیط، افـراد و محصولات پیرامون است که شخص از آن‌ها یاد می‌گیرد. گروهـی از دانشمندان نیز معتقدند، هوش مفهومی چندگانه و قابل دسته‌بندی در گروه‌های متفاوت است. مثلاً برخـی دانش‌آموزان در درک مجموعه‌ای از مفاهیم بااستعدادتر از گروهی دیگر هستند.
برای نمونه، دانش‌آموزی ممکن است در یادگیری مباحث ریاضی، هندسه یا فیزیک عملکرد بالایی داشته باشد، اما نتواند حتی یک بیت شعر را حفظ کند. در نتیجه می‌توان چنین برداشت کرد که هوش مفهومی چندگانه است. هـوارد گاردنـر2 هـوش را به هشـت دسته تقسیم‌بندی کرد که عبارت‌اند از: هوش منطقی‌ـ ریاضی3، هوش زبانی4، هوش موسیقایی5، هوش تجسمی‌ـ فضایی6، هوش بدنی‌ـ جنبشی7، هوش بین‌فردی (درک دیگران)8، هوش درون‌فردی9 (درک خود) و هوش طبیعت‌گرایانه10 است. با استفاده از این رویکرد می‌توان اسباب‌بازی دانش‌آموزان را در دسته‌های گوناگون دستـه‌بندی و اهداف پنهان و آشکار یادگیری آن‌ها را بررسی کرد.
1. هوش منطقی ـ ریاضی: این هوش بـه تشخیـص و به‌کارگیـری منطـق، استفاده از عدد و استدلال منطقی و استقرایی، اندیشیدن درباره مفاهیم علت و معلول، خلق فرضیه، جست‌وجوی نظام‌های ادراکی یا الگوهای شمارگانی مربوط می‌شود. این هوش از سن شش تا ده سالگی (دوره عملیات ذهنی) شکل می‌گیرد و تا حدود چهل سالگی توانایی رشد دارد. ریاضی‌دانان، دانشمندان و وکلا این بخش از هوششان تقویت‌شده‌تر از دیگر افراد است. برای تحرک و به چالش‌کشیدن این قسمت از هوش، اسباب‌بازی‌هایی که با استدلال سروکار دارند و بازی‌کردن با آن‌ها باعث برانگیختن منطق می‌شود، مناسب‌ترند. نمونه مشهور آن مکعب روبیک11 و کارت‌های بازی (UNO) است. در تلاش برای حل مکعب روبیک بخش منطقی و تفکر علت و معلولی و تحلیل تقدم و تأخـرها فعال می‌شـود و پس از مدتـی تمرین این توانایی‌ها تقویت می‌شوند. همچنین بازی فکربکر نیز یکی دیگر از مثال‌های بازی‌های است که هوش تحلیلی و منطقی مخاطب را تقویت می‌کند.
2. هوش زبانی: این هوش مربوط به حساسیت افراد در برابر صدا، معانی کلمات و نحوه ترکیب و استفاده از آن‌ها در موقعیت مناسب مربوط می‌شود. سخنرانان، نویسندگان، معلمان، مجریان و به‌خصوص شعرا در این مقوله سرآمد همگانند. طبق معیارهای به‌دست آمده در این دسته، اسباب‌بازی بهتر است دانش‌آموز را به صداها، کلمات و چگونگی جمله‌بندی حساس کرده و او را به تقلید از این اصول وا دارد. اگر این فرایند با ابزار مناسب و به‌درستی انجام شود، دانش‌آموز به غیر از والدین خود، شریک مناسبی به ای یادگیری صحبت کردن، جمله‌سازی و گفت‌وگو پیدا خواهد کرد. می‌توان بازی مکعب‌های قصه‌گویی، بازی کارتی اسم کارتیل و حتی بازی ساده و قدیمی اسم و فامیل را نیز از بهترین سرگرمی‌های تقویت هوش زبانی نام برد.
3. هوش موسیقایی: بسیاری فکـر مـی‌کنند هوش موسیقایی مختص افراد ویژه‌ای است در حالی که این هوش در تمامی انسان‌ها وجود دارد. رشد این هوش از دوران کـودکـی تا کهن‌سالی ادامه دارد؛ بسیاری از نظریه‌پردازان این هـوش را دست‌نخورده و مهجورترین هوش در بین انسان است. به نظر بسیاری از دانشمندان موتزارت در این زمینه بسیار رشد کرده بود. همان‌طور که انتظار می‌رود؛ اسباب‌بازی برای تقویت این بخش و رشد آن، کودک را دعوت به صدا درآوردن و آموزش از صداهای اجسام گوناگون و ضرب‌آهنگ‌های مختلف می‌کند. در این زمینه اسباب‌بازی‌های متعددی وجود دارد که در این میان می‌توان به اسباب‌بازی‌هایی چون زایوفون، طبل اشاره کرد.
4. هوش تجسمی ـ فضایی: این بخش از هوش به توانایی تصور، تجسم اشیا و اشکال در ذهن و توانایی دخل و تصرف و تغییر آن‌ها مربوط می‌شود. طراحان، هنرمندان، مجسمه‌سازان، خلبانان و به‌طور کلی افرادی که افکار خود را تجسم می‌کنند و آن‌ها را از زوایای مختلف بررسی می‌کنند؛ در واقع از هوش تجسمی‌ـ فضایی خود استفاده می‌کنند. این افراد در زمینه تجسمی‌ـ فضایی قدرتمند هستند. اسباب‌بازی‌های فراوانی به این منظور ساخته و تولید شده است. در کل سازه‌ها و جورچین‌ها به‌خوبی این بخش را تحت پوشش قرار می‌دهند. ذکر این نکته خالی از لطف نیست که سازه و جورچین‌ها به دسته‌ای از بازی‌ها اطلاق می‌شود که معماگونه و ساختنی. امروزه جورچین‌های آموزشی نیز با هدف آموزش مفاهیم پایه همچون شمارش، چهار عمل اصلی ریاضی، مفاهیم تضاد و غیره توسط ناشران ایرانی تولید می‌شوند. این جورچین‌ها می‌توانند جایگزین خوبی برای روش‌های سنتی و معمول آموزش مفاهیم به دانش‌آموزان باشند. چراکه دانش‌آموزان به فعالیت و مشارکت در یادگیری تشویق می‌کنند.
5. هوش بدنی ـ جنبشی: وظیفه این هوش کنتـرل و تعـادل حرکات فیزیکی با مغز و اجرای دقیق خواسته‌های آن است. نام دیگر این هوش ضمیر فیزیکی است. افرادی که این هوششان قوی‌تر است، عملگرا بوده و حس لامسه قوی نیز دارند. افرادی که در این زمینه خوب رشد کرده‌اند اغلب ورزشکاران، جراحان و رقصنده‌ها هستند. برای این مقوله نیز اسباب‌بازی‌هایی که ماهیچه‌های بزرگ بدن را به‌کار گیرد و آن‌ها را هدفمند با فرمان مغز به‌کار اندازد؛ شایان ذکر است. هولاهوپ (Hula hoop) و حلقه‌هایی که باید به دور میله‌ای انداخت در این گروه قرار می‌گیرند.
6. هوش بین‌فردی (درک دیگران): این هـوش به معنـی توانایـی برقـراری ارتباط با دیگران است. شناخت روحیات، انگیزه و رفتار دیگران و برقراری ارتباط با آن‌ها یکی از مقوله‌های مربوط به این بخش است. افـرادی که از ایـن بخش هـوش استفاده می‌کنند، دلسوز، مهربان، دارای احسـاس مسئـولیت اجتماعی و حسـاس به محیط و اعمـال دیگـران هستنـد. مدیـران موفق، رئیسـان جمهور، مشـاوران، مددکاران اجتمـاعی، معلمـان و فروشنـدگان موفق به‌خوبی از این مقوله استفاده می‌کنند. به نظر می‌رسد، آنچه در این هوش مهم است، ارتباط و انواع پیام‌ها و بازخوردها در آن است. وسایلی که دانش‌آموز را به تحرک وامی‌دارد و بازی‌های گروهی را ترتیب می‌دهد، از ابزارهای این دسته هستند. معمولاً بازی‌های دورهمی12 نمونه‌هـای خوبـی برای تقویت هوش بین‌فردی هستند. بازی دورهمی پرسُنا، لوپوف یا انواع بازی‌هـای رومیـزی که به‌صورت گروهی انجام می‌شوند، نمونه‌های خوبی برای تعامل با هم‌سالان و شناخت و درک دیگران هستند.
7. هوش درون‌فردی (درک خود): این هوش به توانایی فرد برای درک خود و شناخت نیازها و احساسات مربوط است. کسب مهارت در این هوش به فرد کمک می‌کند نقاط قوت و ضعف خود را بشناسد و کنترل آن را بر عهده بگیرد. اسباب‌بازی‌ها وسایلی هستند که دانش‌آموز را برای حضور در اجتماع آماده می‌کنند. کودک با اسباب‌بازی صحبت می‌کند، احساساتی برایش تصور و آن را درک می‌کند. گاهی با او دوست می‌شود، گاهی هم برای مدتی قهر می‌کند. عروسک‌ها را می‌توان نمونه‌های مهم و برجسته در هوش درون‌فردی و همین‌طور هوش بین‌فردی کودک قلمداد کرد. گاهی کودک خود را در نقش عروسک می‌بیند و برخی اوقات هم دیگران را. غالباً سرگرمی‌هایی که به‌صورت تک‌نفره انجام می‌شوند، مانند معماها و همچنین دوربین‌های عکاسی مخصوص دانش‌آموزان، برای تقویت هوش درون‌فردی مناسب‌اند.
8. هوش طبیعت‌گرایانه: این هوش توانایی ارتباط‌گرفتن از طبیعت، تطبیـق با آن و بهره‌منـد شدن و لذت بردن از آن را شامل می‌شود. این هوش بین تمامی موجودات مشترک است. موجودات با استفاده درست از این هـوش خود را با محیـط منطبق می‌کنند و از انقراض نجات می‌دهند. متأسفانه در انسان این هوش روزبه‌روز کم‌رنگ‌تر شده است. زندگی صنعتی، شهرنشینی و روزمرگی‌های زندگی هوش طبیعت‌گرایانه را به انزوا کشانده‌اند. این مشکلات در بین روستاییان و بومیان مناطق دورافتاده کمتر مشاهده می‌شود. دریانوردان، شکارچیان و کشاورزان از این هوش به‌خوبی بهره می‌برند. برای تقویت این هوش به اسباب‌بازی‌هایی نیاز داریم که ارتباط از هم گسیخته انسان‌ـ طبیعت را دوباره پیوند بزند. دوستی با محیط زیست، حفظ حیوانات و زیست‌بوم آن‌ها، و آموزش جهت‌های جغرافیایی از الزامات پرورش این هوش هستند. این نمونه از اسباب‌بازی‌ها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: آن‌هایی که از فرم طبیعی بهره می‌گیرند، مانند حیوانات، درخت و میوه، و آن‌هایی که از مواد طبیعی استفاده می‌کنند، مانند پازل‌های چوبی.
جمع‌بندی
با توجه به نظریه گاردنر و دسته‌بندی‌های او، به‌راحتی می‌توان مثال‌ها و مصداق‌هایی را که سبب تمایز افراد می‌شوند، به‌خوبی درک کرد. مطابق نظریه هوش چندگانه، تفاوت‌های افراد تحت‌تأثیر رشد قسمت‌های گوناگون هوش آن‌هاست. همین موضوع است که تفاوت در سلیقه، دوست، شغل و رشته افراد و در نهایت تنوع اسباب‌بازی‌ها را سبب می‌شود. هر گاه بتوانیم قسمت‌های گوناگون هوش را به‌درستی تحریک کنیم و به کار بیندازیم، پس توانایی یادگیری، درک انتزاعی و حل‌مسئله را به‌طور بهتری به‌دست می‌آوریم. از این‌رو، اسباب‌بازی‌هایی که بتوانند هوش‌های گوناگون را درگیر کنند، موفق‌ترند و ارزش آموزش و رشد بیشتری خواهند داشت. اسباب‌بازی‌ها فارغ از اینکه با هدف آموزش موضوع خاصی طراحی شده باشند یا نه، حداقل بر یکی یا چند نوع از هوش‌های گاردنر تأثیر می‌گذارند. این وظیفه اولیای آموزشی دانش‌آموزان است تا با انتخاب ابزار و اسباب‌بازی‌های مناسب، کلاس‌های درس را برای تقویت هوش‌های چندگانه دانش‌آموزان آماده کنند. درگیر کنند، موفق‌تر بوده و ارزش آموزش و رشد بیشتری دارند.
پی‌نوشت‌ها
1. Maria Montessori
2. Howard Gardner
3. Logical-Mathematical
4. Linguistic
5. Musical
6. Spatial
7. Bodily Kinesthetic
8. Interpersonal
9. Intrapersonal
10. Naturalistic
11. Rubik
12. party games
منابع
1. علی‌اکبر سیف (1389). روان‌شناسی پرورشی نوین. نشر دوران. تهران.
2. Duncan, M. K. W. (2020). More Than Just Play: University-Based, Multiple Intelligences–Inspired Toy Library. Children and Libraries.
3. Sharmin, R. (2015). Relation of multiple intelligence with participation of the students of elementary level (Doctoral dissertation, BRAC University).
4. Surasmi, W. A. (2017). Maximising Multiple Intelligence in Early Childhood by Playing. ASEAN Journal of Open Distance Learning.