انگاره‌های ذهنی معلمان از سؤال دانش‌آموزان
گاهی ﻣﻤﮑﻦ است ﭘﺮﺳﺶ داﻧﺶآﻣﻮز دﺷﻤﻨﯽ، کینه‌ورزی، محک معلم، دخالت در تدریس و ... ﺗﻠﻘﯽ شود. درنتیجه ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﻮاﺟﻬﻪای اﺧﻼﻗﯽ ﺑﺎ ﭘﺮﺳﺶ داﻧﺶآﻣﻮز داشت؛ اما گاهی ممکن است این پرسش ﻣﺜﺒﺖ تلقی شود. با این دیدگاه پرسشگری مایه‌ی ﺗﻌﺎﻣﻞ، یادگیری بیشتر و بهره‌وری بالاتر کلاس می‌شود. یکی از مهم‌ترین عوامل در تعیین مواجهه‌ی معلم اﻧﮕﺎرهﻫﺎی ذهنی اوست. برای یافتن انگاره‌های ذهنی خود به این سؤال پاسخ دهید: «ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ داﻧﺶآﻣﻮز ﺧﻮدﺗﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﻣﯽکنید؟»
فضایل اخلاقی معلم در مواجهه با سؤال
مهم این است اﮔﺮ معلمی بخواهد ﻧﻮع مواجهه‌ی خود را مدیریت ﮐﻨد، باید بهﺳﺮاغ اﻧﮕﺎرهﻫﺎ برود و ﺑﺎزاﻧﮕﺎری یا اﺻﻼح کند. ﭘﺲ از تأمل روی اﻧﮕﺎرهﻫﺎی ذهنی‌اش باید مجموعه‌ای از ﻓﻀﺎئل شخصیتی ﻫﻢ در خود ایجاد کند ﺗﺎ ﻧﻮع مواجهه‌ی او ﺑﺎ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎی دانش‌آموز اﺧﻼﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ.
سعه‌یﺻﺪر، ﺣﻠﻢ و ﺑﺮدﺑﺎری، درﺳتکاری و ﺻﺪاﻗﺖ، مسئولیت‌پذیری و ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﺑﻮدن از ویژگی‌هایی ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻢ باید داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. ﻣﺴﻠﺢﺑﻮدن ﺑﻪ داﻧﺶ روز و داشتن هوش هیجانی نیز ﮐﻤﮏ زیادی ﺑﻪ کنترل رفتار خواهد کرد. هر ﻣﻌﻠﻢ باید ﻣﻬﺎرت ﮐﻨﺘﺮل و مدیریت اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺧﻮدش را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ.[4]
اصول هفده‌گانه‌ی مواجهه با سؤال دانش‌آموز
پس از تأمل در مورد انگاره‌های ذهنی و تقویت فضایل شخصیتی، به کارگیری هفده اصل پرکاربرد اخلاقی در مواجهه با سؤال، ما را در مدیریت برخوردمان با سؤال دانش‌آموز کمک خواهد کرد.
- اﺻﻞ اول؛ﺣﻖاﻧﮕﺎری ﺳؤال
معلم باید ﺳؤال را ﺣﻖ داﻧﺶآﻣﻮز ﺑﺪاﻧﺪ، چون پرسیدن ﻫﻢ ﺑﺨﺸﯽ از فرایند یادگیری تلقی می‌شود.
- اﺻﻞ دوم؛ خوب گوش‌دادن
معلم باید ﻣﻮﻗﻊ پرسش داﻧﺶآﻣﻮز دقیقاً ﺑﻪ او ﺗﻮﺟﻪ کند و بی‌اعتنایی از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ندهد.
- اصل سوم؛ تشویق سؤال‌کننده
تشویق‌کردن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ دانش‌آموز را ﭘﺮﺳﺸﮕﺮ تربیت کند.
- اصل چهارم؛ فهم درست و دقیق سؤال
اگر معلم به‌درستی منظور سؤالِ دانش‌آموز را بفهمد، به‌خوبی می‌تواند به او پاسخ دهد.
- اصل پنجم؛ مشارکت سؤال‌کننده در بازسازی سؤال
از داﻧﺶآﻣﻮزان نمی‌توان اﻧﺘﻈﺎر داشت ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎی بسیار دقیق و ﺣﺴﺎبﺷﺪه‌ای ﻣﻄﺮح ﮐﻨﻨﺪ. معلم باید ﺑﻪ داﻧﺶآﻣﻮز ﺧﻮدش ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ تا ﭘﺮﺳﺶ او ﭘﺨﺘﻪ ﺷﻮد و در این راه از خود سؤال‌کننده کمک بگیرد.
- اصل ششم؛ مواجهه‌ی صادقانه با سؤالی که نمی‌دانیم
معلم باید به‌راحتی در ﻣﻘﺎﺑﻞ سؤالی که نمی‌داند، بگوید ﻧﻤﯽداﻧﻢ. حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه فرمودند: «هرکس چیزی را نمی‌داند، بگوید نمی‌دانم.»
- اصل هفتم؛ وفای به عهد و ارائه‌ی پاسخ در وقت مناسب
اﮔﺮ معلم پاسخ سؤال را به وقتی دیگر موکول کند، باید مواظب باشد حتماً به وعده‌ی خودش عمل کند.
- اصل هشتم و نهم؛ ارجاع به متخصص و دقت در جواب
طبیعی است در صورتی که معلم پاسخ سؤال را نمی‌داند؛ دانش‌آموز را به یک متخصص ارجاع دهد.
- اﺻﻞ دهم و یازدهم؛ تمایز انگیزه‌ی ﺳؤال از ﺧﻮد ﺳؤال و مواجهه‌ی مشفقانه با انگیزه‌های ناروا
حتی اگر معلم از انگیزه‌ی ناروای دانش‌آموزی مطمئن هم شد، بهتر است مشفقانه نادیده بگیرد و به اصل سؤال بپردازد.
- اصل دوازدهم؛ بخشیدن دانش‌آموز
ﺑﺮﺧﯽ به ﺳﺮاغ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪﺑﻪﻣﺜﻞ می‌روند و برخی ﻃﺮﻓﺪار بخشیدن‌اند. بهتر این است که یک معلم بتواند انگیزه‌های ناروای دانش‌آموزان را ببخشد.[5]
- اﺻﻞ سیزدهم؛ ﻣﺸﺎرﮐﺖﻃﻠﺒﯽ
بیشتر اوقات در کلاس یک یا دو داﻧﺶآﻣﻮز ﺳؤال می‌پرسند و بقیه ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ، معلم باید دیگران را ﻫﻢ وارد کارزار سؤال کند.
- اﺻﻞ چهاردهم؛ ایجاد فرصت عادلانه برای همه
باید ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﻪی داﻧﺶآﻣﻮزان داده شود (عدالت توزیعی). همچنین نوع رفتار ما با همه‌ی دانش‌آموزان باید عادلانه باشد (عدالت رویه‌ای).
- اﺻﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ؛ کنترل مواجهه‌ی کلاس با سؤال دانش‌آموز
معلم با رفتار مناسب می‌تواند برخی کج‌رفتاری‌ها از قبیل مسخره‌کردن، خودشیرینی و ... را در کلاس مدیریت کند تا راه برای تقویت پرسشگری باز شود.
- اﺻﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ؛ نقدپذیری
آﻧﭽﻪ در ﮐﻼس، علاوه بر پرسشگری، ﻣﻤﮑن است اﺗﻔﺎق بیفتد، ﻧﻘﺪﮐﺮدن است. معلم باید مواجهه با نقدکردن و ادب نقدپذیری را یاد بگیرد. [7]
- اصل هفدهم؛انتقال مهارت‌های تشخیص مسئله
خیلی اوﻗﺎت سؤال دانش‌آموز ﺳؤال ﮐﺎذﺑﯽ اﺳﺖ و مسئله‌ی اﺻﻠﯽ چیز دیگری است و این ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﻮاد داﻧﺶآﻣﻮز را نشان می‌دهد. معلم باید ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ مسئله را از مسئلهﻧﻤﺎ تمیز دهد.
در نهایت باید گفت اﮔﺮ معلم ﺳؤال داﻧﺶآﻣﻮز را ﺣﻖ و ﻓﺮﺻﺘﯽ برای وی نمی‌داند، باید در اﻧﮕﺎرهﻫﺎی ﺧﻮدش ﺑﺎزﻧﮕﺮی کند. در این راه احتیاج به مجموعه‌ای از فضایل اخلاقیِ پایه دارد که باید آن‌ها را تقویت کند. همچنین برای مواجهه‌ی رفتاری با سؤال دانش‌آموز از اصول هفده‌گانه‌ی مطرح‌شده در این مقاله بهره ببرد. این روش می‌تواند در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻋﻠﻤﯽ و اخلاقی آکنده‌ی ﺟﺎﻣﻌﻪی ﻣﺎ بسیار تأثیرگذار باشد.
منابع
1. ایو گارارد، بخشودن، ترجمه‌ی خشایار دیهیمی، چاپ ششم، نشر گمان، 1397.
2. زارعی متین، حسین و حاج‌کریمی، فاطمه، اخلاق کاری اسلامی، نشر ادیان، 1392.
3. فرامرز قراملکی، احد، اخلاق حرفه‌ای در مدرسه، چاپ چهارم، نشر مجنون، 1394.
4. ـــ «ادب نقدپذیری»، فصلنامه‌ی نقدکتاب فقه وحقوق، 1394.
5. مرتضوی، مهدی و زارع‌پور، فضل‌الله، حرفه‌گرایی در مدیریت، نشر مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1390.
6. نیما قربانی، ﺳﺒﮏﻫﺎ و ﻣﻬﺎرتﻫﺎی ارﺗﺒﺎﻃﯽ، نشر بینش نو، 1396.
7. هاشم‌آبادی، مرضیه و شفائی، طاهره، نقش راهبردی حرفه‌گرایی و مسئولیت اجتماعی، اجلاس بین‌المللی کسب وکار؛ فرصت‌ها و چالش‌ها، 1395.