انسان موجودی است که برای سازگاری بهتر با محیط و به‌دست‌آوردن زندگی مطلوب نیازمند آموزش است. به همین منظور جامعه به آموزش و پرورش اعضای خود می‌پردازد و فرایند تعلیم‌و‌تربیت از همان ابتدای کودکی آغاز می‌شود. به عبارت دیگر، آموزش برای یادگیری است و یادگیری نیز با هدف ایجاد تغییرات مطلوب در راستای سازگاری با چالش‌های زندگی صورت می‌گیرد.
عناصر متعددی در فرایند یادگیری دخیل‌اند که مهم‌ترین آن‌ها حفظ توجه و تمرکز است. حتی می‌توان گفت، توجه در اصلی ورود اطلاعات به حافظه به شمار می‌رود. لذا به‌منظور ذخیره‌ی اطلاعات در حافظه و وقوع یادگیری ضرورت دارد معلمان از راهبردهایی برای جلب و حفظ توجه و تمرکز دانش‌آموزان به هنگام تدریس استفاده کنند. در ادامه راهبردهایی که به تحقق این مهم می‌انجامند، معرفی می‌شوند:
الف) از علامت‌ها استفاده کنید. مثال‌های زیر بدین‌منظور مناسب‌اند:
1. علامتی ایجاد کنید که به دانش‌آموزان بگوید کار خود را متوقف و روی شما تمرکز کنند. برخی از معلمان به نقطه‌ی خاصی از اتاق می‌روند، چراغ‌ها را روشن و خاموش می‌کنند یا روی میز ضربه می‌زنند. بهتر است علامت‌های دیداری و شنیداری را با هم ترکیب کنید.
2. از رفتارهای منحرف‌کننده مانند ضربه‌زدن به مداد هنگام صحبت‌کردن که هم در علامت‌ها و هم در یادگیری تداخل ایجاد می‌کند، خودداری کنید.
3. قبل و نه در حین تدریس، دستورات کوتاه و واضحی ارائه دهید. جمله‌های زیر نمونه‌ای از این دستورات‌اند:
- بچه‌ها، کاملاً به این قسمت توجه کنید.
- بچه‌ها، کاملاً به اینکه الان می‌خواهم بگویم دقت کنید.
4. در هنگام تدریس و تعامل با کودکان کوچک‌تر بازیگوش باشید؛ مثلاً از صداهای نمایشی (دراماتیک)، کلاه هیجان‌انگیز یا کف‌زدن استفاده کنید (میلر1، 2005).
ب) به جای صدازدن دانش‌آموز به‌سمت او بروید. از نمونه‌های زیر می‌توانید برای این روش استفاده کنید:
1. به‌سمت کودک بروید و به چشمان او نگاه کنید.
2. با صدایی محکم اما بدون تهدید صحبت کنید.
3. از نام کوچک کودک استفاده کنید.
4. وقتی در محدوده‌ی شنوایی چند کودک هستید، با لحن صدای مناسب2 صحبت کنید (میلر، 2005).
ج) مطمئن شوید هدف درس یا تکلیف: برای دانش‌آموزان روشن است. از این روش‌ها می‌توانید استفاده کنید:
1. هدف‌ها یا عنوان‌ها را روی تخته بنویسید و قبل از شروع در مورد آن‌ها با دانش‌آموزان بحث کنید. به‌طور تصادفی از چند نفر از دانش‌آموزان در نقاط متعدد کلاس بخواهید که هدف‌ها را مجدد و خلاصه‌وار بیان کنند.
2. دلیل‌های یادگیری را توضیح دهید و از دانش‌آموزان نمونه‌هایی از نحوه‌ی استفاده از مطالب تدریس‌شده را بخواهید.
3. مطالب جدید را به درس‌های قبلی گره بزنید. طرح کلی یا نقشه‌ای از نحوه‌ی تطبیق موضوع جدید با مطالب قبلی و آینده را به بچه‌ها نشان دهید.
د) ترکیب، تنوع، کنجکاوی و شگفتی را در تدریس خود جای دهید. مثال‌های زیر برای به‌کاربردن این شیوه مناسب‌اند:
1. با پرسش‌هایی مانند «اگر اتفاق می‌افتاد چه می‌شد؟» کنجکاوی دانش‌آموزان را برانگیزید.
2. پس از گذشت چند ماه از سال تحصیلی، در صورت امکان چیدمان کلاس و محیط فیزیکی‌ای را که در آن هستید، تغییر دهید.
4. در طراحی آموزشی خود فعالیت‌هایی را به‌منظور ایجاد یادگیری در نظر بگیرید که در صورت امکان دانش‌آموزان را ملزم به لمس، بو یا مزه می‌کند. استفاده از حواس گوناگون به افزایش توجه منجر می‌شود.
ه) از حرکت‌ها، حالت‌های چهره و بدن(3) و تغییر کیفیت (تن) صدا(4) استفاده کنید. مثلاً چند قدم در اتاق بردارید، به نقطه‌ای اشاره کنید و سپس آرام و با تأکید بیشتر نکته‌ی مهم درس را بیان کنید.
و) سؤالات خود را مطرح کنید و چارچوبی برای پاسخ‌گویی ارائه دهید. راهکارهای زیر مناسب‌اند:
1. از دانش‌آموزان بپرسید چرا این مطالب مهم‌اند، چگونه می‌خواهند مطالعه کنند و از چه راهبردهایی استفاده خواهند کرد.
2. به دانش‌آموزان راهنمای خودآزمایی یا خودتصحیحی بدهید که بتوانند اشتباهات رایج خود را بیابند و بر تصحیح آن تمرکز کنند یا از آن راهنما دوبه‌دو برای بهبود اشتباهات یکدیگر استفاده کنند. گاهی اوقات توجه به اشتباهات خود دشوار است و دیگری بهتر می‌تواند اشتباه طرف مقابل را تشخیص دهد.
3. با پرسیدن سؤالی که باعث افزایش علاقه به موضوع می‌شود، تدریس آن درس را شروع کنید.
سایر راهبردهای جلب توجه دانش‌آموزان در کلاس درس
استفاده از رنگ‌های روشن، خط‌کشیدن زیر برخی کلمات، برجسته‌سازی کلمات نوشتاری یا گفتاری، صدازدن دانش‌آموزان، استفاده از رویدادهای غافلگیرکننده (مثلاً حضور آتش‌نشان با لباس و لوازم کار در کلاس)، طرح سؤالات جذاب، تنوع در تکلیف‌ها و روش‌های تدریس و تغییر در کیفیت و لحن صدا، نورپردازی و قدم‌زدن میان کلاس روش‌هایی‌اند که می‌توانند در جلب توجه دانش‌آموزان مؤثر باشند.
روش خلاقانه‌ی دیگری که برای جلب توجه همه‌ی اعضای کلاس می‌تواند به کار رود این است که در ابتدای ورود به کلاس که معمولاً دانش‌آموزان در حال گفت‌و‌گوهایی دو یا چندنفره یا انجام فعالیت‌های جانبی هستند، معلم از این عبارت استفاده کند: «اگر صدای من را می‌شنوی، یک بار کف بزن»، «اگر صدای من را می‌شنوی، دو بار کف بزن» و به همین ترتیب وقتی تا سه یا چهار بار کف‌زدن ادامه داده شود، همه‌ی کلاس از گفت‌وگو یا فعالیت جانبی خود دست می‌کشند و به معلم توجه می‌کنند. حال معلم می‌تواند تدریس خود را آغاز کند. یک راهبرد دیگر در چنین مواقعی می‌تواند این باشد که معلم از قبل با دانش‌آموزان قرارداد می‌کند که هر وقت گفتم: «یک، دو، سه، نگاهها به من»، همگی ساکت شوند و به معلم نگاه کنند. در این روش باید در شمارش شماره‌ها با صدایی بلندتر و با سرعتی کمتر از وضعیت معمول شماره‌ها را بشمارید.
معلم همچنین می‌تواند برای جلب توجه دو یا چند دانش‌آموزی که حین تدریس با یکدیگر صحبت می‌کنند به دانش‌آموزان مورد نظر نگاه کند، سپس بگوید: «گوش» و این واژه را با فاصله‌ی زمانی کوتاه از یکدیگر (مثلاً چند ثانیه) چند بار تکرار کند (گوش...، گوش...، گوش).
همچنین می‌توان، در همان ابتدای سال تحصیلی، نمادهایی را که هر یک معنی خاصی دارند، با دانش‌آموزان قرارداد کرد و به هنگام نیاز از آن‌ها بهره برد؛ مثلاً می‌توان خاموش و روشن‌کردن لامپ کلاس یا تعداد ضربات خودکار روی میز را نماد یک دستور خاص دانست و در مواقع خاص از آن استفاده کرد.
پی‌نوشت‌ها
1. Miller
2. normal-level
3. gestures
4. voice inflection
منابع
1. Woolfolk, A. (2016). Educational Psychology (Thirteenth Edition). Pearson Press.
2. Miller, G. A. (2005). Tips for getting children’s صattention. Early Childhood Today, 19.