هر مسلمانی می‌کوشد با پایبندی به ضوابط و مقررات اسلامی، به معیشتی سالم دسترسی پیدا کند. یعنی معیشتی منطبق با موازین حلال در مالکیت و مصرف. مسلمان می‌کوشد از همان ابتدا در هر کار و کسبی به حلال و حرام توجه داشته باشد و در عمل مراقبت کند کسب درآمد و هزینه‌کردِ آن برای خورد و خوراک، پوشاک و تأمین دیگر هزینه‌های زندگی، صرفاً از راه‌های حلال انجام پذیرد.
در آموزه‌های اسلامی، به شکل‌های متفاوت همواره به کسب حلال تأکید شده و برای آن پاداشی بزرگ در نظر گرفته شده است. پیامبر(ص) فرموده است: کسب درآمد حلال بر هر مسلمانی واجب است (میزان‌الحکمه، جلد 5: 2059).
و نیز فرموده است: هرکس در راه کسب روزی حلال برای خانواده‌اش تلاش کند و دنیا را به این منظور بخواهد و شغل آبرومندی برای کسب حلال و امرار معاش خانواده انتخاب کند، این حرکت او با این نیت، او را به درجه شهدا می‌رساند و پاداش او با پاداش شهیدان راه خدا برابری می‌کند (محجه البیضا، جلد 3: 203). این موضوع بر فلسفه‌ای عمیق استوار است: «روزی حلال در واقعیت وجود انسانی و در ساختن جسم و روح تأثیری عمیق و ریشه‌دار دارد و در شکفتن استعدادهای نیک و حصول تصمیم‌ها و نیت‌های خوب در انسان، سرنوشت‌ساز است» (الحیاه، جلد 4: 65).
امام صادق(ع) فرموده است: طلب روزی حلال را فرو مگذار که روزی حلال تو را در دینداری کمک می‌کند (پیشین).
پیامبر(ص) فرموده است: «هرکس چهل روز حلال بخورد، خدا قلب او را روشن کند» (پیشین).
سیره بزرگان دینی در کسب حلال
از همین‌روست که کار و فعالیت برای کسب روزی حلال در زندگی معصومان(ع) جایگاهی ویژه داشته‌است و در زندگی همه آن‌ها صحنه‌هایی از کار و فعالیت برای تأمین نیازهای زندگی به چشم‌می‌خورد.
یکی از یاران امام صادق(ع) می‌گوید: امام را دیدم که بیلی به دست و پوششی درشت (زبر) بر تن داشت. در باغچه‌ای که متعلق به خودش بود، کار می‌کرد و عرق از صورت او می‌ریخت. عرض کردم، فدایت شوم، بیل را به من بده تا به جای تو کار کنم. فرمود: «[نه] من چنان دوست دارم که شخص، هر چند در گرمای آزاردهنده آفتاب برای به دست آوردن نیازهای زندگی کار کند و رنج ببیند» (الحیاه، جلد 5: 476).
تعیین روزی
درست است که خداوند بزرگ روزی هرکسی را تضمین کرده است، اما نباید خیال کرد که تضمین روزی به معنای آن است که همیشه بدون کوچک‌ترین تلاش و حرکتی، روزی هرکس به او می‌رسد، بلکه منظور آن است که در عالم طبیعت منابع تأمین روزی همه پیش‌بینی و آماده شده است. قرآن می‌فرماید: «و بارک فیها و قدّر فیها اقواتها»: و به زمین برکت و فراوانی بخشید. و در آن قوت و غذای آن را در چهار روز، یکسان برای همه روزی‌خواهان اندازه‌بندی کرد. (فصلت/ آیه 10). پس نباید نشست و پا روی پا انداخت و منتظر روزی خود ماند. امام باقر(ع) فرموده است: من کسی را که دنبال کسب وکار نمی‌رود و در خانه می‌ماند، دوست ندارم؛ هم او که بر پشت می‌خوابد و می‌گوید، خدایا روزی مرا برسان، و برای اینکه از فضل خدا استفاده کند، گامی برنمی‌دارد. آن‌گاه فرمود: «مورچه برای اینکه روزی خود را به دست آورد، از لانه‌اش بیرون می‌آید»؛ یعنی انسان نباید برای تهیه روزی از مورچه‌ای کمتر باشد (وسایل‌الشیعه، جلد 17: 30).
البته باید در معیشت و کسب‌وکار جانب اعتدال را رعایت کرد. راه میانه راهی است که پیمودن آن آدمی را از گرفتاری در چنگال دو اسارتِ «فزون‌خواهی و فقر» نجات می‌دهد. این خط میانه را امام سجاد(ع) در نیایشی به خوبی برای ما ترسیم کرده است: خداوندا از تو معیشتی نیک درخواست می‌کنم؛ معیشتی که با آن به همه نیازهایم برسم و در این زندگانی کاری برای آخرتم انجام دهم؛ بی‌آنکه مرا در نعمت چنان غرق سازی که طغیان کنم یا بر من چنان تنگ گیری که گرفتار بدبختی (فقر) شوم. روزی حلال خود را بر من گسترش ده ... آن‌گاه مرا از سپاسگزاری نعمتت ـ با آن فراوانی که شادی آن از وظیفه بازم دارد، یا جلوه‌های غرورآمیز آن، فریفته‌ام گرداند ـ غافل مساز.
همچنین با کم‌داشتی [بضاعتی اندک] که تلاش من برای رهایی از آن بسنده نباشد و اندوه آن دلم را پر کند، مشغول مدار و به من چنان عطا کن خدایا، که به بندگان بد تو نیازی نداشته باشم و مایه کفافی ده که با آن به رضای تو دست یابم» (الحیاه، جلد 5: 56 ـ 55).
پاداش کار
الامام الرضا (ع): إنَّ‌الذی یطلُبُ مِن فضلٍ یکفُّ به عَیالَه، اَعظَمُ اَجراً مِنَ المجاهدِ فی‌سبیلِ اللّه.
آن کس که کار بیشتری می‌کند تا درآمدش برای خود و کسانش بسنده باشد، پاداشی بزرگ‌تر از پاداش مجاهد فی‌سبیل‌الله دارد (الحیاه، جلد 5: 437).
منابع
1. حکیمی، محمدرضا و دیگران. الحیاه. جلدهای 4 و 5. ترجمه احمد آرام. انتشارات دلیل ما. تهران. 1391.
2. محمدی ری‌شهری، محمد. میزان‌الحکمه. جلد 5. ترجمه حمیدرضا شیخی. دارالحدیث. تهران. 1377.
3. فیض کاشانی، محجه‌البیضا. جلد 3. آستان قدس رضوی. مشهد. 1372.
4. شیخ حر عاملی. وسایل‌الشیعه. دار احیاء التراث العربی. بیروت. 1412 ق.