تربیت دبیر ریاضی؛ از دانش سرای عالی تا دانشگاه فرهنگیان

«نظام آموزش ریاضیات مدرسه‌ای» عناصر چندی دارد که مهم‌ترین آن‌ها وجود دبیران ریاضی توانمند، آگاه و دلسوز است. به قول خانم دکتر زهرا گویا، معلمان ریاضی امید اصلی نجات ریاضیات مدرسه‌ای در ایران هستند. بنابراین مهم است که معلمان ریاضی واجد صلاحیت‌های لازم و با استانداردهای بالا تربیت شوند. در آموزش‌وپرورش نوین کشور، سابقه تربیت معلم به بیش از یک قرن می‌رسد که «تربیت دبیر ریاضی» جزو اولین رشته‌های آن بوده است. در این مدت فرایند آموزش پیش از خدمت دبیران ریاضی فرازوفرودهای زیادی داشته که تاریخ «دانشگاه خوارزمی» خود به‌تنهایی شاهدی بر این ادعاست. نسل اول دبیران ریاضی آموزش‌دیده در کشور، بزرگانی مانند مصاحب، هشترودی و بیرشک، از دانش‌آموختگان دانش‌سرای عالی تهران بودند که خودشان به بزرگ‌ترین تربیت‌کنندگان دبیر و استاد ریاضی در کشور تبدیل شدند.

در دوره‌های متفاوت، اهمیت حرفه معلمی برای عناصر حاکمیت روشن بوده است. مثلاً در نطق یکی از وکلای «مجلس شورای ملی» به سال 1307 خورشیدی آمده است: «برای کارهای دیگر متخصص می‌توانیم استخدام کنیم، ولی معلم را نمی‌شود از خارج آورد. معلم باید دارای روح ایرانی باشد» (فراستخواه، 1400: 325).

پس از گذشت این مدت نسبتاً طولانی لازم است آسیب‌شناسی علمی جدی در مورد نظام تربیت معلم ریاضی کشور صورت گیرد تا با شناخت نقاط قوت و ضعف تاریخی خود و با نگاه به تجارب جهانی در این زمینه، بتوانیم نسخه بومی‌شده و امروزی آموزش معلمان ریاضی را تدوین کنیم. امروزه دانشگاه شهید رجایی، و به‌طور بسیار گسترده‌تر دانشگاه فرهنگیان، عهده‌دار تربیت معلم ریاضی در کشور هستند. این دو دانشگاه مأموریت‌گرا و سفارش‌گرا بودند و در دومی رشد معطوف به تقاضا را شاهد هستیم. در کنار رشد کمّی حتماً باید بهبود و ارتقای کیفیت هم در دستور کار باشد.

در واقع کمتر شاهد وجود سیاستی بلندمدت و پایدار برای تربیت معلم بوده‌ایم. با این حال به لحاظ اداری و استخدامی، بیش از سه دهه است که قانون متعهدان خدمت وزارت آموزش‌وپرورش در این زمینه در حال اجراست که بر اساس آن، مشوق‌هایی برای داوطلبان آزمون سراسری در نظر گرفته می‌شود تا وارد رشته‌های مرتبط با تربیت معلم شوند؛ از جمله، بهره‌مندی از استخدام رسمی آزمایشی از بدو ورود به دانشگاه و دریافت حقوق ماهانه و همچنین معافیت از خدمت سربازی برای پسرها. خود این قانون پس از این همه سال  به آسیب‌شناسی و به‌روزرسانی نیاز دارد.

با وجود آنکه قانون متعهدان خدمت مزایای نسبتاً مناسبی برای دانشجو - معلمان پیش‌بینی کرده است، اما امروزه و به‌طور مشخص پس از همه‌گیری جهانی کرونا، شاهد هستیم که دانشجو - معلمان و به ویژه پسران حداقل در شهرهای بزرگ، از دوره دانشجویی خود دارای شغل دوم یا اقلاً در فکر تصاحب آن هستند و حرفه تدریس برایشان شغلی تمام وقت محسوب نمی‌شود و در درجه دوم اهمیت قرار دارد. در واقع، یکی از نقاط ضعف قانون متعهدان خدمت، تضمین استخدام قطعی برای ورودی‌های دوره تربیت معلم است که روی کیفیت خروجی‌های این دوره‌ها تأثیرگذار است. الزام دانشجو - معلمان به کسب موفقیت در آزمون جامع پایانی موسوم به «آزمون اصلح» برای صدور گواهی تدریس و جایابی آن‌ها می‌تواند بخشی از نظام تضمین کیفیت حرفه معلمی باشد. همچنین تأکید بر تجربه میدانی دانش‌آموختگان، سواد رسانه‌ای، روش‌های تدریس و ارزشیابی، در کنار تسلط آن‌ها بر دانش محتوایی، از الزامات حرفه معلمی است.

در آموزش پیش از خدمت دبیران ریاضی، تربیت علمی و تربیت حرفه‌ای هر دو اهمیت بالایی دارند که در کنار نظام تضمین کیفیت مناسب می‌توانند به پرورش دبیران توانمند و با صلاحیت بینجامند. با مرور پیشینه صدساله تربیت معلم ریاضی در کشور، نکات زیادی را درمی‌یابیم که می‌توانند از دوباره‌کاری و صرف هزینه بی‌مورد جلوگیری کند. گاهی تکرار روش‌هایی را در دوره‌های متفاوت شاهد هستیم؛ مانند توجه به مدارس تجربی ضمیمه دانشگاه که از سال 1351 در طرح توسعه پردیس حصارک کرج برای دانشگاه تربیت معلم آن زمان پیش‌بینی شده بود و البته جامه عمل نپوشید. اکنون در سال 1401، پس از گذشت نیم‌قرن دوباره صحبت از مدارس وابسته به دانشگاه فرهنگیان به منظور ارائه بهتر دروس کارورزی درمیان است که امیدواریم این بار محقق شود.

گاهی هم نگاه تنگ‌نظرانه و اقتصادی حاکم بوده است. مثلاً در اواخر دهه 1330 و اوایل دهه 1340 خورشیدی، تمایل بیشتری به داشتن دانشکده‌هایی مانند پزشکی، دندان‌پزشکی، فنی، افسری و مانند آن‌ها بوده است تا دانش‌سراهای مقدماتی و عالی. بنابراین با یک دستور وزیر فرهنگ وقت، ابتدا 42 دانش‌سرای مقدماتی و سپس دانش‌سرای عالی را تعطیل کردند که ساختارشان شبانه‌روزی و به زعم حاکمیت، پرهزینه بود. در واقع به دنبال آن بودند که دوره‌های تربیت معلم به صورت فشرده و حداکثر یک‌ساله برگزار شود. یعنی دانش‌آموختگان سایر دانشگاه‌ها را با گذراندن یک دوره آموزشی یک‌ساله تربیت دبیر، به استخدام آموزش‌وپرورش درآورند؛ بسیار شبیه به مهارت‌آموزان فعلی ماده 28 اساسنامه دانشگاه فرهنگیان که از طریق آزمون استخدامی وارد آموزش‌وپرورش می‌شوند و پیش از خدمت یا هم‌زمان با تدریس در مدارس، یک سال آموزش‌های مرتبط با مهارت‌های معلمی را در دانشگاه فرهنگیان می‌گذرانند.

البته این طرح خیلی زود شکست خورد و بار دیگر دانش‌سرای عالی در سال 1347 با دوره‌های کارشناسی مستقل راه‌اندازی شد (نعمت‌الله گلستانیان، 1383، نقل شده در: فراستخواه، 1400). اینکه هر دانش‌آموخته‌ای صرفاً با موفقیت در آزمون استخدامی و شرکت در دوره یک‌ساله دانشگاه فرهنگیان گواهی تدریس و مجوز ورود به مدارس را بگیرد، با این نگرش که تدریس یک حرفه است، منافات اساسی دارد.

شاید پیشنهاد مناسب این باشد که قانون فعلی متعهدان خدمت که به دوره کارشناسی محدود است، به دوره کارشناسی ارشد هم تسری یابد. به این ترتیب به جای رویه فعلی که بر مبنای ماده 28 اساسنامه دانشگاه فرهنگیان، دانش‌آموختگان دانشگاه‌های کشور را در دوره‌های کارشناسی و بالاتر از طریق آزمون استخدامی انتخاب می‌کنند و پس از آموزش یک‌ساله فنون معلمی، به صورت استخدام پیمانی به کلاس درس می‌فرستند، دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه شهید رجایی می‌توانند در آزمون کارشناسی ارشد، داوطلبان را در رشته‌های مورد نیاز خود بپذیرند و پس از دوسال آموزش که وزن اصلی آن بر تربیت حرفه‌ای متمرکز است، به جرگه دبیران با کیفیت بالای آموزش‌وپرورش اضافه کنند.

به این ترتیب خیل عظیم دانش‌آموختگان کارشناسی سایر دانشگاه‌ها که به حرفه معلمی علاقه‌مند هستند، با شرکت در آزمون سراسری کارشناسی ارشد می‌توانند وارد دانشگاه فرهنگیان یا شهید رجایی شوند و ضمن بهره‌مندی از مزایای قانون متعهدان خدمت، پس از سپری‌کردن دوره دو ساله و موفقیت در آزمون‌های مربوطه، به خدمت آموزش‌وپرورش درآیند. این پیشنهاد مزیت دیگری هم دارد: توقف دانشجویان در دوره تربیت معلم به جای چهار سال، دو سال می‌شود که با توجه به کمبود حاد فعلی نیروی انسانی در آموزش‌وپرورش، بسیار مغتنم خواهد بود.

 

 

منبع

فراستخواه، مقصود (1400). استادان استادان چه کردند؟ نشر نی. تهران.