پنهان یا آشکار؟

بر کسی پوشیده نیست که درس تربیت‌بدنی می‌تواند فرصت‌های تربیتی بی‌شماری را فراهم کند. با اینکه محققان نشان داده‌اند، کلاس تربیت‌بدنی در ساحت‌های مختلف زیستی و بدنی، اجتماعی، زیبایی‌شناختی و علمی می‌تواند زمینه‌ساز رشد در دانش‌آموزان باشد، اما محیط کلاس تربیت‌بدنی می‌تواند در معرض برنامه درسی پنهانی قرار گیرد که گاهی همراه با پیامدهای منفی و ویرانگر است. برنامه درسی پنهان به مجموعه فرصت‌‌های یادگیری گفته می‌شود که جزء برنامه درسی رسمی نیست و معلم نیز آن را آموزش نمی‌دهد، بلکه دانش‌آموزان آن را در تعامل با محیط و دیگران و متأثر از جو اجتماعی و عاطفی مدرسه فرامی‌گیرند. برنامه درسی پنهان، تدوین و تعریف نشده است و می‌تواند بر هنجارها، ارزش‌ها، تمایلات، عواطف و رفتارهای فراگیران تأثیر بگذارد. برخی از متخصصان معتقدند که آثار مثبت یا منفی این برنامه در بسیاری از ابعاد، نسبت به برنامه درسی رسمی، پایدارتر و ژرف‌تر و گسترده‌‌تر است.

با تبیین و توصیفی که از برنامه درسی پنهان به عمل آمد، اکنون این پرسش مطرح می‌شود که دانش‌آموزان در محیط‌های تربیت‌بدنی در معرض چه برنامه‌های پنهانی قرار دارند. بخش زیادی از برنامه درسی پنهان در محیط کلاس تربیت‌بدنی متأثر از مدیریت کلاس است. برای مثال، قوانین و مقررات کلاس می‌توانند نقش مهمی داشته باشند. مدیریت مطلوب گروه‌های دانش‌آموزان در کلاس درس می‌تواند به‌صورت ضمنی مهارت نظم و کار گروهی را به دانش‌آموزان منتقل کند و در مقابل، نظارت(کنترل) ‌نداشتن مطلوب بر گروه‌ها می‌تواند آن‌ها را در معرض بسیاری از آسیب‌ها قرار دهد. همچنین کلاس تربیت‌بدنی به دلیل وسعت زیاد محیط آموزشی و سروصدای بیشتر از معمول، می‌تواند فرصت‌های ناسازگارانه و نامناسب را برای دانش‌آموزان ایجاد کند. برای مثال، دانش‌آموزان ممکن است به‌راحتی در محیط‌های پنهان (زمانی که سایر هم‌کلاسی‌های آنان در حال بازی هستند و معلم نیز درگیر مدیریت آنان است) در معرض آسیب‌های اجتماعی قرار گیرند. گفت‌وگوهای خارج از موضوعات درسی در کلاس تربیت‌بدنی عموماً بیشتر از دیگر  کلاس‌‌هاست، چون دانش‌آموزان گاهی در وضعیت انتظار برای انجام تکلیف یا تمرین هستند. همین گفت‌وگوهای ساده، افراد را در معرض یادگیری موضوعات گوناگون قرار خواهد داد.

یکی دیگر از عوامل مؤثر بر برنامه درسی پنهان در کلاس تربیت‌بدنی، تعامل معلم و دانش‌آموزان است. برای مثال اگر معلم در فرایند ارزشیابی تکوینی از دانش‌آموزان، فردی را تحقیر کند، باعث کاهش اعتمادبه‌نفس و انگیزه در وی می‌شود، اما اگر منعطف‌تر برخورد کند و بازخورد سازنده به دانش‌آموز بدهد، تلاش، توانایی و حس اعتمادبه‌نفس را در او تقویت خواهد کرد. در زمان تکلیف‌های تمرینی، اگر معلم از یک سبک فراگیر برای آموزش مهارت‌‌ها بهره ببرد، می‌تواند انگیزه و حس موفقیت را برای همه دانش‌آموزان فراهم کند و اگر از سبک نامتناسب آموزشی بهره بگیرد، می‌تواند باعث هرج‌ومرج و کاهش انگیزه مشارکت در کلاس درس شود.

یکی دیگر از عوامل مؤثر بر برنامه درسی پنهان، ویژگی‌های فراگیران است؛ به‌ویژه در مدرسه‌هایی که از نظر فرهنگی و اقتصادی شرایط نامطلوب دارند و از نظر جغرافیایی در معرض آسیب‌های اجتماعی جدی هستند، زنگ تربیت‌بدنی از اهمیت زیادی برخوردار است و لحظه‌به‌لحظه کلاس می‌تواند فرصت‌های یادگیری ویرانگر و نامطلوب ایجاد کند. بنابراین، توجه به مقوله برنامه درسی پنهان در کلاس تربیت‌بدنی بسیار بسیار مهم است.

در مجموع، می‌توان گفت که محیط کلاس تربیت‌بدنی زمینه برنامه درسی پنهان را بیش از کلاس‌های دیگر فراهم می‌کند. معلمان تربیت‌بدنی با هوشمندی و بهره‌مندی از سبک‌های تدریس و راهبردهای مدیریت بهینه در کلاس، باید بتوانند فاصله برنامه درسی پنهان و رسمی را کاهش دهند، به‌گونه‌ای که از این موقعیت‌‌ها بیشترین پیامدهای مثبت و کمترین پیامدهای منفی را به‌دست آورند. معلمان تربیت‌بدنی باید با ژرف‌نگری و دقت بیشتر نسبت به فضا و محیط کلاس تربیت‌بدنی، محیط‌های کور را شناسایی کنند، ویژگی‌‌های فردی دانش‌آموزان را بیشتر بشناسند، تمرین‌های فعالانه را در کلاس خود پیش‌بینی و تکلیف‌ها و تمرین‌های کلاس را به‌گونه‌ای مطلوب مدیریت کنند.