انسان از بدو تولد، به‌صورت ذاتی، برای درک پدیده‌های هستی و کشف حقایق ماهیت کاوشگری، جست‌وجوگری و پرسشگری دارد. این ویژگی از زمانی که انسان لب به سخن می‌گشاید، از شکل زبان بدن به‌صورت کلامی در می‌آید و او برای دریافت پاسخ سؤال‌هایش، که به‌طور مدام ذهن او را درگیر می‌کنند، تا رسیدن به پاسخ از افراد پیرامون خود، همانند یک محقق سؤال میکند. با رشد کودک، منابع جست‌وجو به منابع غیرانسانی نیز تسری پیدا می‌کنند و او با کاوش در کتاب‌ها و اینترنت و غیره تلاش میکند دانش، اطلاعات و حتی مهارت خود را توسعه دهد. اما انسان همواره می‌کوشد از سریع‌ترین راه ممکن به پاسخ سؤال خود برسد. در این میان منابع انسانی از قبیل پدر و مادر در محیط خانواده و معلم در محیط مدرسه، بیشترین سهم و تأثیرگذارترین نقش را به‌عنوان تسهیلگر فرایند کاوش و جست‌وجو خواهند داشت. اما مسئله اینجاست که هر متخصصی در زمینه رشته تخصصی خود، منبع جامع و کاملی نیست. معلم نیز به‌عنوان متخصص علمی‌آموزشی، در رشته خود از این قاعده مستثنا نیست، چرا که «همه‌چیز را همگان دانند و همگان از مادر متولد نشده‌اند».
این نکته بیانگر دو واقعیت است: یکی اینکه با توجه به دامنه گستره دانش‌های موضوعی، یک فرد نمی‌تواند بر تمامیِ ابعاد دانشی یک موضوع تسلط داشته باشد. دیگر اینکه در هر زمان بخشی از دانش هنوز کشف و آشکار نشده است و آیندگان آن را کشف خواهند کرد. از سوی دیگر، عواملی چون کمبود زمان در کلاس، حجم زیاد محتوای درسی، تعداد زیاد دانش‌آموزان در کلاس، بحث مدیریت و کنترل کلاس، زیادبودن تعداد سؤال‌ها، طولانی‌بودن پاسخ‌ها، خستگی طبیعی معلم و مسائل دیگر، امکان پاسخ‌گویی به سؤال‌های دانش‌آموزان را با مشکل مواجه می‌کنند و سؤال‌ها بی‌پاسخ می‌مانند. تداوم این حالت، چه در دوران کودکی و چه در دوران دانش‌آموزی و حتی دانشجویی، به مرور زمان موجب کاهش و سرکوب بزرگ‌ترین حس انسانی، یعنی همان حس کنجکاوی، کاوشگری و پرسشگری می‌شود. حتی گاهی فرد احساس مزاحم‌بودن و سرخوردگی خواهد کرد. از سوی دیگر، در برخی از منابع اینترنتی، علاوه‌بر وقت‌گیربودن جست‌وجو به علت وجود پاسخ‌های متعدد و تردید در صحت اعتبار یافته‌ها، دانش‌آموزان نمی‌توانند به پاسخ واقعی و معتبر دست یابند.
راه‌حل این مسئله چیست؟ چگونه می‌توان به پاسخ همه سؤال‌ها، به‌صورت کاملاً تخصصی، در زمان کوتاه و با صرف کمترین انرژی دست یافت و تا حد زیادی از اعتبار و به‌روز بودن پاسخ‌ها نیز مطمئن شد؟ پاسخ این سؤال‌ها و دانستن راه‌حل مسئله در فناوری چت جی‌پی‌تی1 است. این فناوری می‌تواند به‌عنوان تسهیلگر فرایند کاوشگری و پرسشگری، یاریگر معلمان و پاسخ‌گوی دانش‌آموزان باشد. اما فناوری چت جی‌پی‌تی چیست؟ چگونه این فناوری تسهیلگر پرسشگران خواهد شد؟ چگونه می‌توانیم در آموزش از آن استفاده و به رشد و توسعه حرفه‌ای معلمان کمک کنیم؟ در ادامه در این باره بحث می‌کنیم.
فناوری چت جی‌پی‌تی
اصطلاح ChatGPT سرواژه عبارت Chat-Based Generative Pre-Trained Transformer به معنای مبدل تولیدگرِ از پیش آموزش‌دیده مبتنی بر گفت‌وگوست که جدیدترین و به‌روزترین مدل زبانی مبتنی بر هوش مصنوعی است. مجموعه «اپن‌آی»2 (هوش مصنوعی باز: شرکت فعال و پیشرو در زمینه هوش مصنوعی)، برای شبیه‌سازی مکالمه انسان در سال 2٠18 آن را طراحی و در اواخر سال 2٠22 کامل و ارائه کرد.
ماهیت فعلی چت جی‌پی‌تی بر متن مبتنی است. یعنی سؤال باید به‌صورت متنی حروف‌نگاری شود و پاسخ نیز به‌صورت متنی دریافت شود. در آینده ممکن است این مکاتبه متنی به مکالمه صوتی مبدل شود. این فناوری در واقع یک ربات است که با بهره‌گیری از هوش مصنوعی می‌تواند به گفت‌وگوی متنی بپردازد. این ربات حجم عظیمی از داده‌های متنی را از قبل تحلیل و سعی میکند مشابه انسان به سؤالات پاسخ دهد. این ربات از حوزه «یادگیری عمیق» که زیرمجموعه هوش مصنوعی است، برای درک زبان طبیعی، مانند متن یا گفتار و ایجاد پاسخ‌هایی مرتبط و منسجم استفاده میکند. در این فناوری 57٠گیگابایت داده متنی از قبیل کتاب، متن وب و ویکی‌پدیا، به مدل شبکه عصبی برای آموزش داده شده است و اطلاعات را در حال حاضر تا سال 2٠21 ارائه می‌دهد. در واقع، چت جی‌پی‌تی از روی حجم عظیمی از اطلاعات متنی از وب، مانند وب‌نوشت (وبلاگ)ها، کتاب‌های درسی و وبگاه‌‌ها آموزش دیده و در طول این آموزش، یاد گرفته که الگوها را در زبان تشخیص دهد و پایگاه دانشی را ایجاد کند که بتواند از آن برای ایجاد پاسخ استفاده کند.
برای بهبود دقت و ارتباط از فن‌های «تولید زبان طبیعی» استفاده میکند، به این معنی که زمینه مکالمه و ورودی قبلی کاربر را در نظر می‌گیرد و سپس پاسخ مناسب را تولید میکند. به‌عنوان مثال، اگر شخصی یک سؤال مربوط به مکالمه قبلی بپرسد، چت جی‌پی‌تی از حافظه خود که مربوط به مکالمه قبلی است، برای ایجاد پاسخ مناسب استفاده میکند. حتی کلمات ناقص یا جای خالی را بر حسب کلمه‌های دیگر جمله پیش‌بینی میکند. این فناوری در مراحل اولیه تحقیقات و توسعه قرار دارد و برای رسیدن به تکامل، به زمان نیاز دارد. فناوری چت جی‌پی‌تی از طریق وبگاه https://chat.openai.com قابل دسترس است. این روزها برای استفاده همگان از آن، به علت نوپابودن، با محدودیت‌هایی از سوی وبگاه اصلی مواجهیم. بخشی از این محدودیت‌ها به هزینه مربوط‌اند، ولی بخش دیگر محدودیت‌هایی هستند که خود شرکت در برخی از کشورها ایجاد کرده است. با رفع محدودیت‌ها، امکان استفاده از آن میسر می‌شود و قابلیت استفاده برای همگان را خواهد داشت. به‌طور طبیعی، پیش‌بینی می‌شود در آینده دسترسی عموم به این فناوری ممکن شود. در اینجا برای آشنایی و معرفی، به‌عنوان نمونه سه سؤال از چت جی‌پی‌تی پرسیده شد که در تصویر پاسخ‌ها را مشاهده می‌کنید.
همان‌طور که ملاحظه شد، چت جی‌پی‌تی بر اساس اطلاعاتی که دارد، به سؤال‌ها پاسخ می‌دهد. در اینجا یکی از سؤال‌ها علمی بود و به این ترتیب در یافتن پاسخ‌ها می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند.
بنابراین، هدف اصلی ارائه و کاربرد این فناوری به‌عنوان ابزار آموزشی، پاسخ به سؤال‌های دانش‌آموزان در حد فراتر از کتاب و فراتر از زمان کلاس است. این فناوری در زمان استفاده از روش یادگیری ترکیبی (ترکیب آموزش چهره به چهره با آموزش برخط) و همچنین در روش تدریس کلاس معکوس (یادگیری معکوس) می‌تواند بسیار کاربرد داشته باشد. توجه به تفاوت‌های فردی در کلاس و ارائه اطلاعات متناسب با سطح توانایی دانش‌آموز یکی دیگر از ابعاد کاربردی‌سازی آن است که می‌تواند مفید و مؤثر واقع شود. در سایر موارد، به‌ویژه در آموزش‌های کلاسی و انجام تکالیف، چون ممکن است فرصت و قدرت تفکر را از دانش‌آموز بگیرد، چندان نمی‌تواند کاربردی باشد و استفاده از آن توصیه هم نمی‌شود.
در استفاده از این فناوری محدودیت‌هایی وجود دارد که نبود دسترسی آسان در حال حاضر، تردید در اعتبار و موثق‌بودن محتوا و مطالب، احتمال به‌روزنبودن داده‌ها، جواب‌های گول‌زننده و غیرواقعی اما در ظاهر درست، استفاده از داده‌های از پیش یادگرفته شده و پاسخ‌ندادن به موارد پیش‌بینی‌نشده، از جمله این محدودیت‌ها هستند که به‌طور یقین به‌مرورزمان برطرف و کاربرد آن همگانی خواهد شد. نکته بسیار مهمی که معلمان، مدیران، برنامه‌ریزان و مسئولان آموزشی باید به آن توجه کنند این است که قبل از ورود هر فناوری نوین مثل فناوری چت جی‌پی‌تی به کلاس درس و مدرسه، باید قرارداد (پروتکل)های آموزشی آن تدوین شوند تا معلمان با آگاهی کامل از ماهیت و روش استفاده، بهره آموزشی لازم را از آن ببرند. چرا که استفاده ناآگاه و بدون درنظرگرفتن اصول و استانداردهای کاربرد فناوری در آموزش و یادگیری، صدمه‌های جبران‌ناپذیری را از نظر آموزشی، تربیتی و جسمانی به بار خواهد آورد. از سوی دیگر، توجه به این نکته ضروری است که فناوری یک ابزار است و هرچقدر هم توسعه یابد، جایگزین معلم نخواهد شد، چرا که اگر دانش و مهارت با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات کسب شوند، فضائل اخلاقی با تکیه صرف به فناوری کسب نخواهند شد. بنابراین، چت جی‌پی‌تی همچون سایر فناوری‌ها می‌تواند یاریگر معلم و در کنار معلم باشد، ولی هرگز جایگزین معلم نخواهد شد.
پی‌نوشت‌ها
1. ChatGPT
2. OpenAI
منابع
1. Ruby, M. (2023). How ChatGPT Works: The Model behind the Bot. Towards Data Science.
2. https://chat.openai.com