تهدیدهای زیستی
تحولات نوین در حوزه‌علوم و فناوری‌ها و همچنین تحولات دنیای امروز توجه کشورها را به حوزه‌جنگ نوین و به‌خصوص توسعه‌عوامل جدید و روش‌های نوین تهاجم علیه اهداف زیربنایی کشورهای هدف، به‌منظور آسیب‌رسانی، سبب شده است. در دهه‌های اخیر، موضوع تهدیدهای زیستی به‌طور جدی در راهبردهای مقابله‌ای وارد شده است. عوامل زیستی ویژگی‌ها و مزایایی دارند که به‌شدت موردتوجه برخی کشورها قرار گرفته‌اند؛ از جمله:
- بسیار دشوار می‌توان به وجود و نوع تهدید پی برد، زیرا برای بررسی تهدیدهای زیستی، باید پاسخ سؤالات کلیدی «چه عاملی، به چه روشی، توسط چه کسانی، در چه زمانی و در چه مکانی استفاده خواهد شد» را شناسایی کرد و حدس زد. پاسخ هرکدام از این سؤالات بسیار دشوار و پر از ابهام است، زیرا مشخص نیست دشمن از چه عاملی استفاده خواهد کرد: عوامل کلاسیک یا نوین، دستکاری‌شده یا ... . پاسخ سایر سؤالات هم همین ابهام‌ها را دارد.
- تفکیک عمدی یا طبیعی‌بودن شیوع یک عامل زیستی بسیار دشوار است؛ مگر در موارد استثنایی که عامل به‌هیچ‌وجه بومی آن کشور نباشد. به همین دلیل نیز دشمنان در طراحی حمله‌ها زیستی برای پرهیز از امکان اثبات ادعای به‌کارگیری سلاح کشتارجمعی به نحوی برنامه‌ریزی خواهند کرد که ضمن آسیب‌رسانی مؤثر، از مظان اتهام بری بمانند. در اکثر حمله‌های زیستی که در جهان اتفاق افتاده است، کشور موردتهاجم به اثبات ادعای خود علیه دشمن قادر نبوده است.
- کاربرد این روش بسیار پنهانی و با پوشش صورت می‌گیرد و شناسایی آن با هیچ ابزار شناساگری، در مرحله‌تهاجم، امکان‌پذیر نیست یا بسیار دشوار است.
- آسیب تهدیدهای زیستی تأخیری است و زمانی از تهاجم یا توسعه‌آسیب مطلع می‌شویم که عامل زیستی توسعه یافته و به منطقه‌گسترده‌ای از هدف آسیب رسانده است.
- با توجه به اینکه عامل زنده است، در صورتی که واپایش (کنترل) مناسب صورت نگیرد، عامل زیستی به منطقه‌دیگر شیوع می‌یابد و آسیب گسترده‌تر خواهد شد.
این مزایا سبب شده‌اند دشمنان برای اهداف خود از عوامل زیستی مناسب هدف استفاده کنند. شیوع انواع بیماری‌های مشکوک و متنوع انسانی در کشورهای آسیایی در سال‌های گذشته، شیوع انواع بیماری‌های دام و طیور و گسترش آفات نباتی به مزرعه‌ها و کشاورزی را می‌توان به دید تردید به دشمنان نسبت داد. در خلال دو دهه‌گذشته و مشخص‌شدن قدرت آسیب‌رسانی و ایجاد ناامنی تهدیدهای زیستی، روند توجه به این عوامل افزایش یافته و ظاهراً تعداد کشورهای درگیر نیز بیشتر شده است.
بر اساس تعریف‌ها، حمله یا جنگ زیستی در تعریف عبارت است از: استفاده یا پخش گسترده‌عوامل زیستی با ابزارها و تسلیحات ویژه، به‌منظور آسیبرساندن به منابع انسانی و منابع غذایی اقتصادی دامی و کشاورزی هر کشور.
و تعریف بوم‌وحشت‌افکنی (بیوتروریسم) نوعی از به‌کارگیری عوامل با منشأ زیستی برای آسیبرساندن به فرد و جامعه در حد محدود و با ابزارهای گوناگون برای ایجاد ترس و وحشت بیماری و مرگ است.
نتیجه‌استفاده از سلاح زیستی، ایجاد نوعی همه‌گیری از یک یا چند بیماری است. عوامل بوم‌وحشت‌افکنی یا عوامل زیستی به‌طور عمده به‌طور گسترده موجودند و فناوری مربوطه به‌طور قانونی برای مقاصد دارویی و کشاورزی در اختیار کارخانه‌های تولید مواد دارویی و سموم کشاورزی قرار دارد. در واقع هرکدام از ریزاندامگان (میکروارگانیسم‌های) بیماری‌زا یا زهرابه (توکسین)های زیستی می‌توانند به‌عنوان سلاح بوم‌وحشت‌افکنی به کار بروند.
به‌طور کلی، آب، غذا، حشره یا هر عامل دیگر می‌تواند برای انتقال، توزیع و انتشار عوامل بوم‌وحشت‌افکنی به کار گرفته شود. با این حال، انتشار از طریق هوا و به شکل «هواویز» (آئروسل) بیشترین ظرفیت ایجاد تلفات را خواهد داشت. هرچه زمان می‌گذرد، بر دامنه‌تهدید استفاده‌خصمانه از عوامل زیستی یا محصولات آن‌ها، چه به شکل جنگ زیستی و چه به شکل بوم‌وحشت‌افکنی، افزوده میشود. این شکل از تهدیدها ویژگی‌های خاصی دارند که آن‌ها را نسبت به سایر تهدیدها پراهمیت‌تر می‌کند.
حمله‌های وحشت‌افکنانه (تروریستی) که از طریق استفاده از هواویز عوامل عفونی‌کننده یا از طریق آلوده‌کردن و خرابکاری منابع غذایی و آشامیدنی و داروها شکل می‌گیرند، به‌طور طبیعی با حواس انسانی قابل تشخیص نیستند، چرا که در اکثر موارد خاموش و بی‌سروصدا و بدون بو و مزه و قابل دیدن نیستند. وحشتی که پخش و انتشار یک بیماری عفونی در جامعه ایجاد می‌کند، به‌مراتب بیشتر از انفجار ناشی از جنگ‌افزارهای دیگر است.
راه‌های بروز حوادث زیستی
1. همه‌گیری با منشأ طبیعی
اکثر همه‌گیری‌ها بدین طریق رخ می‌دهند؛ مانند انتقال عوامل بیماری‌زا از طریق حشرات، حیوانات و تغییرات عوامل جوی.
2. همه‌گیری غیرطبیعی
این نوع همه‌گیری‌ها به دلیل دخالت انسان و مسائل بهداشتی ایجاد میشود، ولیکن عمدی در کار نیست؛ مانند آلوده‌شدن آب به فاضلاب‌های انسانی یا رعایت‌نکردن اصول بهداشتی که سبب بروز بیماری‌های عفونی میشود.
3. همه‌گیری مشکوک
این نوع همه‌گیری‌ها منشأ نامشخص دارند و شک‌برانگیزند. نه دلایل همه‌گیرشناسی قاطعی بر طبیعی‌بودن آن‌ها وجود دارد و نه استنادی بر به‌کارگیری عمدی آن‌ها. بنابراین، در دسته‌همه‌گیری‌های مشکوک قرار می‌گیرند.
۴. حوادث زیستی عمدی
این نوع حوادث، همه‌گیری‌ها یا محرک‌ها به‌طور عمدی و با قصد آسیبرساندن به اهداف انسانی، دامی و گیاهی صورت می‌گیرند و به‌طور کلی شامل دو نوع حمله‌های زیستی و بوم‌وحشت‌افکنی می‌باشند.
در پایان جمع‌بندی کلی ما را بر این رهنمون می‌دارد که:
اولاً هرگز خود را مصون از حمله‌های زیستی فرض نکنیم.
دوم اینکه حمله‌های زیستی را بشناسیم و به‌خوبی و دقیق تجزیه و تحلیل کنیم.
سوم اینکه بعد از تجزیه و تحلیل برنامه‌ریزی صحیح انجام دهیم.
چهارم اینکه مسئولیت اعضای مدیریت بحران مدرسه را در شرایط حمله‌های زیستی بشناسیم.
پنجم اینکه کنترل اوضاع را به دست بگیریم و تحت هر شرایطی بر خود مسلط باشیم.
و در نهایت همواره آمادگی بحران را داشته باشیم.
فراموش نکنیم، بحران‌ها شبیه هم نیستند، ولی نکات مشابه هم دارند که می‌توان از آن‌ها نتیجه‌گیری مثبت کرد.
در نهایت سعی کنیم همواره در رده‌برندگان باشیم.
پس در این راه بر آگاهی‌های خود بیفزاییم.
در صورت علاقه‌مندی، می‌توانید در شماره‌بعدی رشد معلم ادامه‌مبحث مذکور را با عنوان«همه‌گیری و تشخیص تهدیدهای زیستی» دنبال کنید.
منابع
1. توکلی، حمیدرضا و همکاران. آب، غذا و بیوتروریسم. طب نظامی. سال هفتم. شماره1. 138۴.
2. توکلی، حمیدرضا. عوامل بیماری‌زای قابل‌انتقال از طریق آب و مواد غذایی در جنگ نوین. همایش کشوری بهداشت و ایمنی مواد غذایی یزد.1383.
3. حاتمی، حسین و همکاران. روش‌های نوین تشخیص سریع عوامل زیستی، اپیدمیولوژی بالینی و کنترل بیماری‌های مرتبط با بیوتروریسم. انتشارات وزارت بهداشت. 1380.
4.Giroux J. A history of biological disasters of animal origin,37. Ackerman GA in North America . Rev Sci Tech. 2006; 25(1).