در اولین نشست تخصصی مجلات آموزشی رشد مطرح شد:
ساحت فراگیر و گسترده «تربیت زیستی و بدنی» را به «تربیت جسمانی و سلامت» تنزل ندهیم!
به گزارش واحد خبر و رسانه دفتر انتشارات و فناوری آموزشی، اولین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی مجلات رشد در روز چهارشنبه ۲۵ آبان ماه با دو موضوع «سبک زندگی اسلامی و ایرانی» و «تربیت زیستی و بدنی» در دو نوبت صبح و بعد از ظهر، با حضور سردبیران و مدیران داخلی، رؤسا و کارشناسان گروه‌های مجلات و اعضای شوراهای برنامهریزی و هیئت تحریریه این مجلات، در محل سالن اجتماعات مدرسه تاریخی دارالفنون برگزار شد. در بخش دوم این نشست که مدیرکل و معاونان دفتر نیز حضور داشتند، دکتر ابراهیم علیدوست «عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و دبیر ساحت تربیت زیستی و بدنی» و همچنین دکتر مصطفی تیموریان «عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی» نکاتی را ارائه و به سؤالات و پرسش های حاضران پاسخ گفتند.
عدم توجه کافی به ساحت پر اهمیت تربیت زيستی و بدنی
در ابتدای این نشست دکتر ابراهیم علیدوست با اشاره به عدم توجه کافی به «ساحت تربیت زیستی و بدنی» گفت: به گمان من از میان ساحت‌های مختلف تربیتی در وزارت آموزش و پرورش، وزرات علوم، تحقیقات و فناوری و حتی سازمان‌های دیگر، «ساحت تربیت زیستی و بدنی» کمتر مورد توجه قرار گرفته. یعنی علیرغم نقش مهمی که این ساحت در زندگی تک تک افراد جامعه دارد، بهای لازم به آن داده نشده است و جایگاه آن، آن طور که شایسته است، ملحوظ نظر قرار نگرفته است. اگر به خوبی به ساحت زیستی و تربیتی و امر تربیت بدنی پرداخته شود، اتفاقات خوبی رخ خواهد داد.
پرداختن به امر مهم تربیت بدنی باعث خواهد شد بسیاری از مشکلات اجتماعی و مسائل روحی ـ روانی و آسیب‌هایی که در حال حاضر دامنگیر جامعه ما شده است، از این اجتماع رخت بر بندد. پس باید نگاه ما به این ساحت نگاهی جامع و نجات‌بخش باشد که می‌تواند تأثیرات جسمی، روانی و اجتماعی زیادی در سطح جامعه و خصوصاً در ارتباط با دانش‌آموزان که موضوع کار شما در دفتر انتشارات و فناوری آموزشی و بالاخص در حوزه مجلات آموزشی رشد است داشته باشد.
نگاه ویژه به ساحت تربیت زیستی و بدنی، معنادار و قابل توجه است
ما در بحث قلمرو ساحت تربیت زیستی و بدنی، آن را به عنوان بخشی از جریان تربیت رسمی و عمومی در نظر می‌گیریم. در حقیقت نگاه به این ساحت یک نگاه معنادار و با هویت است و به عنوان یک امر تفننی به آن نگریسته نشده است. من در جایی دیدم که برای موضوع تربیت بدنی و یا در تعبیری دیگر برای ساحت تربیت زیستی و بدنی، عنوان فوق برنامه به کار رفته بود؛ در صورتی که چنین نیست. فوق برنامه در واقع چیزی است که در کنار برنامه اصلی و به عنوان کاری حاشیه‌ای دیده می‌شود، در حالی که این متن برنامه و اتفاقاً یکی از اصلی‌ترین ساحت‌های شش گانه تربیتی در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش است که هر چه به آن بها و اهمیت بدهیم، تأثیرات مثبت و مهم زیادی از خود بر جای خواهد گذاشت.
ساحت‌های شش گانه تربیتی سند تحول بنیادین
دکتر علیدوست در ادامه در مورد مبانی سند تحول و ساحت‌های شش‌گانه این سند توضیحاتی ارائه کرد و ساحت تربیت زیستی و بدنی را اینطور تعریف کرد:
• درک ویژگی‌های زیستی خود و پاسخگویی مسئولانه به نیازهای جسمی و روانی خویش؛
• تلاش پیوسته جهت حفظ و ارتقای سلامت و بهداشت جسمی و روانی خود و دیگران بر اساس نظام معیار اسلامی؛
• بصیرت نسبت به سبک زندگی انتخاب شده و ارزیابی پیامدهای آن درباره خود، جامعه و طبیعت بر اساس نظام معیار اسلامی؛
• تلاش فردی و جمعی برای حفظ و ارتقای سلامت و ایمنی افراد جامعه در سطح محلی، ملی و جهانی براسای نظام معیار اسلامی؛
• کوشش مداوم فردی و جمعی برای حفاظت از محیط‌زیست و احترام به طبیعت بر اساس نظام معیار اسلامی.
به مبانی سند تحول بنیادین کم توجهی شده است
در ادامه این نشست دکتر مصطفی تیموریان، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی با تأکید بر لزوم بازنگری درباره ساحت تربیت زیستی و تربیت بدنی گفت: شما در سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی و دفتر انتشارات و فناوری آموزشی، به‌خصوص از طریق مجلات رشد، متولی بخش مهمی از فرایند تعلیم و تربیت در نظام جمهوری اسلامی ایران هستید و این نشست می‌تواند زمینه خوبی برای گفت‌و‌گو پیرامون سند تحول بنیادین آموزش و پرورش باشد. در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش موضوعی که شاید کمتر به آن پرداخته شده باشد مبانی این سند جامع و بالادستی است. این در حالی است که اصل سند و محتوای اصلی آن، مبانی است. درحالی که بخش اجرایی سند که نسخه منتشر شده آن است، بیشتر موضوعات مدیریتی و اجرایی را در بر می‌گیرد. البته دانشجویان، محققان و افرادی که به ضرورت باید نگاهی عمیق‌تر و اصولی‌تر به سند داشته باشند، به مبانی آن هم توجه زیادی دارند اما در اینجا نگاهمان ناظر بر نقش و جایگاه این جمع و افرادی است که در حوزه رسانه آموزشی در آموزش و پرورش فعال هستند.
واقعیت این است که سند تحول بنیادین اثرات زیادی بر روی جامعه هدف یعنی معلمان و دانش‌آموزان داشته است. این موضوع در مورد دانش‌آموزان بیشتر صدق دارد زیرا همه ما یا معلم هستیم و یا فرزندانی داریم که تحصیل می‌کنند و شاهد اثرات این سند بالادستی برای دانش‌آموزان هستیم. ضمن اینکه شما در جایگاهی قرار گرفته‌اید که هر گونه تأثیر ذهنی و برداشت‌های دقیق‌تر از مبانی این سند، می‌تواند اثرات خود را در کارهای شایسته و مؤثری که انجام می‌دهید، به خوبی و روشنی نشان دهد. پس انتخاب موضوعی با عنوان یکی از ساحت‌های تربیتی شش گانه سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، آن هم ساحت تربیت زیستی و بدنی انتخاب هوشمندانه‌ای است که امیدوارم بحث‌های طرح شده در این فرصت بتواند برای شما به عنوان دست اندرکاران و مؤثرین در تهیه و تولید محتوای مجلات رشد مفید و مؤثر باشد.
اگر به ساحت تربیت زیستی و بدنی توجه نکنیم، پایمان در بقیه ساحت‌ها خواهد لنگید
اگر به ساحت تربیت زیستی به درستی عمل نکنیم، اشکالاتی که در ساحت‌های دیگر پدید می‌آید که آسیب‌زا خواهد بود. دلیلش هم این است که در ساحت‌های دیگر از بُعد فلسفی و نظری صحبت می‌شود اما ساحت تربیت زیستی و بدنی نیازمند عمل و اقداماتی است که به نوعی قدم آغازین است و همه ساحت‌های دیگر را به دنبال خود می‌کشد.
اما اگر بخواهیم بیشتر و مصداقی‌تر در مورد ساحت تربیت زیستی و بدنی، بحث کنیم باید بگویم یکی از بندهای مربوط به ساحت تربیت زیستی و بدنی، کوشش مداوم فردی و جمعی برای حفاظت از محیط‌زیست و احترام به طبیعت بر اساس نظام معیار اسلامی است که خیلی جای توجه دارد و نباید از آن غفلت کرد. این در حالی است که در سند برنامه درسی ملی هم به این امر مهم اشاره شده است و توجه به عالم طبیعت و محیط زیست امری است که در خلقت انسان و مقام خلیفه اللهی او نیز بسیار مورد توجه قرار گرفته است. اساساً قرار بر این است که انسان از همین عالم طبیعت به عالم ملکوت برسد و در واقع مقدمه ورود به آن عالم همین عالمی است که او به عنوان طبیعت پیرامون و محیط زیست در آن زندگی و عمرش را صرف می‌کند. این موضوع زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که توجه کنیم تمامی عالم خلقت، طبیعت و محیط زیست، که مُسخر انسان هم هست، به واسطه وجود انسان معنا و هویت پیدا می‌کند و به کمال واقعی خود می‌رسد. این مطلب از آن جایی در این ساحت خیلی مهم است که این نوع نگاه به عالم خلقت و طبیعت معادلات ما را عوض می‌کند و این گونه نیست که فکر کنیم دانش‌آموز ما به عنوان دوستدار طبیعت وظایفی دارد و لاغیر.
نقش انسان در چنین نگاه و چشم‌اندازی در کمال و خلقت تک تک موجودات نقشی تعیین کننده‌ای می‌شود و در این نقطه است که نگاه و برداشت از ساحت تربیت زیستی و بدنی عمق و معنای دیگر و جامع‌تری پیدا می‌کند و مجموعه‌ای از مسائل اخلاقی و تعاملی انسان در همین ارتباط شکل می‌گیرد. ما برای طی مسیر تکاملی خودمان به چنین تعامل و ارتباطی نیار داریم.
به عمق و گستره ساحت تربیت زیستی و بدنی واقف نبوده‌ایم
در نظام اسماء هم وقتی که خداوند حکیم در آیه ۳۱ سوره بقره می‌فرماید: «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها» ناظر بر همین موضوع است که انسان به هر میزان که این اسماء (علم اسرار آفرینش و نام گذاری موجودات) را آموخته باشد، انسان کامل‌تری است. حقایق همه موجودات در انسان و نزد انسان است و البته در انسان‌ها، مراتب مختلفی دارد و به همین دلیل است که فرشتگان وقتی حقیقت وجود خودشان را در انسان دیدند بر او سجده کردند. این معنا در سند تحول بنیادین هم ذکر و تأکید شده است که «عالم طبیعت و جهان خلقت وسیله‌ای است تا انسان از طریق آن به کمال برسد».
مختصری را که اشاره کردم به این دلیل بود که بگویم ساحت تربیت زیستی و بدنی از چه عمق و معنای گسترده‌ای برخوردار است. دلیل اینکه ساحت تربیت زیستی و بدنی در جایگاه خودش محوریتی خاص در نسبت به بقیه ساحت‌های شش‌گانه دارد، به دلیل همین ویژگی‌هایی است که برخی از آن‌ها را بر شمردیم. پس نگاه ما به این ساحت نباید نگاه نازل تربیت بدنی و سلامت جسمانی باشد؛ که گر چه آن هم در جای خودش مهم است، اما تنها بخش کوچکی از معنا و مفهوم وسیع و گسترده این ساحت است. پس باید مراقب اشیم که این ساحت را به چنین جایگاهی تقلیل ندهیم.
ضمن این که با چنین نگاهی به عالم هستی و خلقت یک رابطه تعاملی و حقوقی بین انسان و طبیعت تعریف می‌شود و ما نسبت به همه موجودات عالم خلقت وظایف و تکالیفی داریم و همه کتاب‌ها و متن‌هایی هم که در سبک زندگی اسلامی و ایرانی تحریر می‌شود، ناظر بر چنین نگاه و آرمانی است. مثلاً این که گفته شده است، گوشت یک حیوان حرام است یا یک رنگ را نباید در یک موقعیت و محیطی خاص استفاده کرد، برگرفته از چنین فلسفه و معناهایی است که در این دیدگاه به کل جهان هستی و موجودات آن وجود دارد.
زمانی که سردبیران، اعضای هیئت تحریریه، نویسندگان، تصویرگران، کارشناسان و صاحب‌نظران و همه دست‌اندرکاران مجلات رشد به طریق کامل از این ساحت و زوایای مختلف محتوایی آن اطلاع داشته باشند، چه دنیای متفاوت و در عین حال گسترده‌ای در منظر نگاهشان گشوده می‌شود تا در تهیه متن و محتوا برای مخاطبان خود از آن استفاده کنند. موضوعی که نشان می‌دهد، برگزاری چنین نشست‌هایی چقدر ضرورت دارد و از سویی دیگر تا چه حد هوشمندانه و مبتنی بر نگاهی است که قصد دارد در نگاهی تحولی و مبتنی بر اسناد بالادستی آموزش و پرورش، از ظرفیت و پتانسیل مجموعه مجلات رشد برای مشارکت عملی در اجرایی شدن این اسناد بهره بیشتری ببرد.
نداشتن منظومه‌ای کامل یکی از سختی‌های راه است
یکی از سختی‌های کار ما این است که در ساحت تربیت زیستی و بدنی، منظومه ای کامل نداریم که بتوانیم بر اساس آن و با اشتراک نگاه و نظر در اجرای مفاد و بندهای طرح شده ذیل این ساحت به روشنی و درستی حرکت کنیم. منظومه‌ای که بر اساس آن بتوانیم نسبت خودمان را با کل مجموعه جهان خلقت مشخص کنیم و بعد از آن در ساحت بدن انسان (مانند طول عمر، بهداشت و...) تکالیف را روشن کنیم و به مسیری روشن برای گام برداشتن در معانی نهفته در این ساحت گام برداریم.
وقتی هم که به سطح جامعه وارد می‌شویم، در سرفصل جهان خلقت مسئله آبادانی مطرح می‌شود. یعنی نسبت ما با طبیعت در موضوع مهم و حیاتی آبادانی معنا می‌شود که به عنوان یک تکلیف و وظیفه همگانی بیان می‌شود. بعد هم این مسئله مطرح می‌شود که چگونه می‌توانیم از مسیر این آبادنی هم خودمان و هم جهان خلقت را به آبادانی و نوعی تکامل و رشد شایسته و نهاده در نهاد جهان هستی برسانیم.
کار زمانی سخت‌تر می‌شود که توجه کنیم در طیف گسترده مخاطبان ما معلمان، مدیران، دانش‌آموزان و خانواده‌ها هستند و این بحث باید در همه ابعاد گسترده‌ای که این مخاطبان را در بر بگیرد، در این ساحت و یا ساحت‌های شش‌گانه جاری شود. در این مرحله باید قبول کنیم که چنین کار سنگین و گسترده‌ای با یک نشست و آن هم برای طیف گسترده‌ای که مجموعه‌ای از مجلات دانش‌آموزی، مجلات معلمان، مجلات تخصصی رشد و... را در بر می‌گیرد، شدنی نیست و اگر بخواهیم این کار به سرانجام برسد، باید برای تک تک گروه‌های مجلات، جلسات تخصصی‌تر و مستقلی داشته باشیم.
باید محور مشخصی برای کارهایمان مشخص کنیم تا بتوانیم بر اساس آن برای مخاطب برنامهریزی، تولید محتوا و ایجاد عمل کنیم. مثلاً در مورد برانگیختگی مخاطب کار کنیم، به گونه‌ای که خواندن یک مطلب در مجله رشد باعث عمل و کنش او بشود و دست به عملی بزند که در سلامت جسمی و یا روحی او مؤثر باشد و در عین حال به دنبال کردن مطالب مجله‌های رشد تشویق شود. البته این محتوا می‌تواند در قالب یک خاطره، قصه، مقاله، داستان و یا طنزی جذاب و خواندنی باشد.
اگر ما در ساحت تربیت زیستی و بدنی و یا در دیگر ساحت‌های شش گانه در سطح کلیات بمانیم و وارد بخش‌های عملیاتی نشویم، نخواهیم توانست در اجرای مبانی و توصیه‌های سند تحول بنیادین که فلسفه کار و مبنای حرکت ما در آموزش و پرورش قرار گرفته است، گامی برداریم.
و حرف پایانی و جمع‌بندی گفته‌هایم این است که باید در تدوین و تنظیم محتواهای مجلات رشد، حداقل به چهارعنصر «مخاطب»، «ظرف زمان و امکانات»، «مناسبت‌ها و موقعیت» و «محورهایی که این عناصر را به هم پیوند می‌دهد» توجه کنیم.
تا موضوعی نهادینه نشود، مؤثر نخواهد بود
در پایان دکتر علیدوست با جمع‌بندی موارد مطرح شده در این نشست گفت: نباید تصور کنیم اگر در مجله مطلبی در مورد یک ورزش و یا حرکت ورزشی نوشتیم، مخاطب ما با خواندن آن در مسیر ورزش و کارهایی قرار خواهد گرفت که بتواند از آن برای همیشه بهره ببرد. می‌دانید که مخاطب با خواندن یک مطلب ممکن است تنها به سطح دانش برسد، مرحله بالاتر آن نگرش و بینش است و فراتر از آن رفتار است. پس از آن در مرحله چهارم است که یک رفتار یا کنش در فرد نهادینه می‌شود و اینجاست که ما به هدف خود رسیده‌ایم و مخاطب ما مثلاً اگر موضوعی را در مورد فواید ورزش شنا خوانده است، شنا را در دستور کار و برنامه زندگی خودش قرار خواهد داد. در چنین وضعیتی است که می‌توانیم ادعا کنیم بر مخاطب خود اثر گذاشته‌ایم و امیدوار باشیم که این تأثیرات پایدار باشد.
کرت لوین اعتقاد دارد برای ایجاد تغییر، سه مرحله وجود دارد، تا اتفاقی جدید رخ دهد. مرحله اول ذوب شدن، مرحله دوم تغییر حالت و مرحله سوم منجمد شدن. این مراحل در مورد افراد و رفتارهای آن‌ها با ویژگی‌های خاص انسانی‌شان صدق می‌کند و ما می‌توانیم با تمهیدی که در مجلات خود می‌اندیشیم باعث تغییر رفتارهای غلط به آداب خوب و پسندیده شویم.
نکته مهم دیگری که باید به آن توجه شود این است که سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، دلالت‌های سند و عملیاتی شدن موضوعات مربوط به ساحت‌های مختلف یک پروژه نیست؛ بلکه یک فرایند است که باید به مرور، با مدوامت و مراقبت و در طول زمان محقق شود. از همین منظر هم اعتقاد داریم یک خط واحدی وجود دارد که باید از سوی همه مجلات رشد (به تناسب مخاطب، گستره پوشش موضوعی و...) به صورت مستمر و مداوم پیگیری شود و استمرار هم داشته باشد. به عنوان مثال می‌توان خط و محوری با عنوان«هویت» تعریف شود تا همه نشریات در طی یک دوره یک ساله نگاهی ویژه به این موضوع داشته باشند و هر کدام به فراخور مخاطب خود، حوزه موضوعی و... مطالبی را در قالب‌های مختلف رسانه‌ای تولید و منتشر کنند. هدف هم این باشد که از طریق این خط و محور واحد به اهداف مورد نظر در یک یا چند ساحت در ساحت‌های شش‌گانه تربیتی سند تحول بنیادین آموزش و پرورش برسیم.
در ادامه این نشست حدود و قلمرو، رویکرد و اصول حاکم بر ساحت تربیت زیستی و بدنی بیان شد. گفتنی است نشست‌های تخصصی مجلات رشد در موضوعاتی با عناوین هشت‌گانه: «سبک زندگی اسلامی و ایرانی»، «تربیت زیستی و بدنی»، «تربیت اعتقادی و عبادی و اخلاقی»، «سواد حل مسئله»، «تربیت اجتماعی و سیاسی»، «تربیت زیبایی شناختی و هنری»، «تربیت اقتصادی و حرفه‌ای» و«تربیت علمی و فناورانه» از آبان تا اسفندماه سال جاری برگزار خواهد شد.