ادبیات انتقادی در عصر قاجار

در ابتدای این مقاله می‌خوانیم: «ادبیات انتقادی زاییده شرایطی است که در آن نویسنده به‌دلیل فشار شدید حاکمیت سیاسی و استبداد، به انتقاد از وضعیت موجود سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی می‌پردازد. گاه این فشار به اندازهای شدید است که نویسنده به‌گونه‌ای از ادبیات، موسوم به ادبیات رمزی پناه می‌برد و مقصود خود را از زبان دیوانگان، پیرزنان و پیرمردان، کودکان، حیوانات و نمادها و نشانه‌های دیگر بیان می‌کند.

گاه نیز در قالب نمایشنامه به انتقاد از شرایط جامعه خود می‌پردازد و گاه زبان شعر را برای بیان مقصود خود انتخاب می‌کند که تأثیری ماندگارتر در بین مردم دارد. در دوره قاجار این‌گونه از ادبیات در دوران خفقان سیاسی، یعنی دوره ناصرالدین‌شاه شروع به رشد کرد و در دوره مظفرالدین‌شاه، همزمان با جنبش مشروطه و پس از آن، به اوج بالندگی خود رسید.»

«ادبیات انتقادی در دوره مشروطه به بعد در حوزه شعر» بخشی از ادامه مقاله است: «از آنجایی که شعر یک اثر ماندگار در بین مردم ایران دارد، بسیاری از آثار انتقادی این عصر در قالب شعر منتشر می‌شد. از طرفی انتشار روزنامه نمی‌توانست به تنهایی نیاز مبلغین آزادی را فراهم کند، لذا بخشی از وظایف مطبوعات را ادبیات و به‌خصوص شعرا بر عهده گرفتند.

انتقاد از وضعیت نا‌‌به‌سامان سیاسی به شکل شعر را می‌توان در نوشته‌های عین‌السلطنه در دومین سال سلطنت مظفرالدین‌شاه که بر ضد شاه نوشته شده، دید. برخی از نویسندگان تفاوت اشعار انتقادی عهد ناصرالدین‌شاه با عهد مظفرالدین‌شاه را در لحن انتقادی اشعار مذکور دانسته و عقیده دارند شعر انتقادی در عهد ناصری به شکل ترانه‌های عامیانه با لحنی ملایم بود. اما در دوره مظفرالدین‌شاه این‌گونه اشعار لحن شدیدتری به خود گرفته و به شکل هجو درآمده است.»

نویسنده مقاله درباره نشریات بعد از جنبش مشروطه نیز یادآور شده است: «تعداد نشریات بعد از مشروطه، با توجه به زمان پیدایش آن‌ها و شرایط سیاسی موجود بیشتر است. در این نشریات از کاریکاتور به شکل وسیع در بیان انتقادات سیاسی، بهره گرفته می‌شد و اکثر آنان موضوعاتی چون مبارزه با استبداد، مخالفت با استعمارگران و نیز وطن‌پرستی را مطرح می‌کردند. ادبیات دوره مشروطه که بیشتر خود را در قالب شعر و روزنامه نشان می‌داد، به دلیل پرداختن به موضوعات فوق از ارزش بالایی برخوردار بود.

در عهد مظفرالدین شاه طنز به صورت‌های نوشتار، تصویر و کاریکاتور به ایران راه یافت. دوره مورد نظر دارای چند ویژگی است که آن را با دوره‌های قبل از خود متفاوت می‌کند. اول اینکه مجلس شورا ایجاد شد و دیگر اینکه موضوعاتی که باعث انتقاد روزنامه‌ها می‌شد به ظاهر وجود نداشت، اما همچنان ایران دچار همان نا‌به‌سامانی‌های پیش بود. سانسور از مطبوعات حذف شده بود. حکومت استبدادی البته از بین نرفته بود و از همه مهم‌تر حرکت مشروطه نیز نتوانست خواسته‌های مردم را بر‌آورده کند... افکار آزادی خواهانه مشروطه‌خواهان در دوره مشروطه، نوشته‌های انتقادی مطبوعات را بیشتر کرد و این آثار ابتدا به زبان طنز، به روزنامه‌هایی مثل «ملانصرالدین» به مدیریت جلیل محمدقلی‌زاده به زبان ترکی وارد شد.

در زمینه ترانه‌سازی و تصنیف عارف قزوینی سرآمد بود. در 1325 ه.ق تقریباً یک سال بعد از انتشار فرمان مشروطه، معتضدالاطبا در تهران، مبادرت به چاپ روزنامه‌ای به نام تنبیه نمود که روزنامه‌ای انتقادی و همراه با کاریکاتور بود. این روزنامه بعد از روزنامه‌های طلوع و ادب و کشکول و آذربایجان، قدیمی‌ترین روزنامه کاریکاتوری و انتقادی محسوب می‌شد.»



نویسنده: سهیلا نعیمی، دانشجوی دکترای دانشگاه تربیت‌معلم
کلید‌واژه‌ها: قاجار، ادبیات انتقادی، شعر، مشروطه