معاصران و نظردهندگان درباره کارهای ابوسعید سجزی
ابوسعید با ابوریحان بیرونی معاصربود و در دوره عضدالدوله دیلمی بسیاری از تألیفات خود را به نام این امیر آل‌بویه نوشته است. برخی از آثار خود را هم به سید امیر ابوجعفر احمدبن محمد، از امیران بلخ تقدیم کرد. بیرونی بارها در آثار خود از سجزی نام برده و راه‌حل‌هایی از مسهله‌های هندسه را از وی نقل کرده است.
بیرونی در کتاب «استیعاب‌الوجوه الممکنه فی صنعه الاسطرلاب» نوشته است: از «ابوسعید سجزی اسطرلابی۱ از نوع واحد و بسیط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکب نبود و آن را اسطرلاب زورقی می‌نامید. او را به جهت اختراع این اسطرلاب تحسین بسیار کردم.»
بیرونی در کتاب استیعاب‌الوجوه الممکنه فی صنعه الاسطرلاب از سه نوع اسطرلاب ساخته‌شده توسط سجزی، به نام‌های شقایقی، آسی و زورقی سخن گفته است.
ابوعلی حسن‌بن علی مراکشی، از علمای قرن هفتم هجری، در کتاب «جامع‌المبانی و الغایات فی علم المیقات» خود درباره اسطرلاب زورقی می‌گوید که ابوریحان گفته است: مخترع این اسطرلاب سجزی بوده است. آن اسطرلاب مبنی بر این فرض است که کره زمین متحرک و کره سماوی به استثنای سیارات هفت‌گانه، ثابت‌اند. بیرونی گفته است که این شبهه‌ای است که حل آن دشوار است و این امری است که ابوعلی سینا بطلان آن را در کتاب «شفا» و رازی بطلان آن را در کتاب «ملخص» و بسیاری از کتاب‌های دیگرش بیان کرده است.
در پایان «رساله فی قسمه الزاویه المستقیمه الخطین بثلثه اقسام متساویه»، ابوسعید پنج مسهله را که مربوط به تثلیت زاویه‌اند و ابوریحان بیرونی آن‌ها را طرح کرده، بیان داشته است.
سجزی هفت‌ضلعی منتظم را براساس همان قانون مورد استفاده ابوسهل بیژن کوهی ساخت و مقاله‌هایی درباره خط مستقیم و رساله‌هایی درباره مسهله‌هایی مرتبط با آثار اقلیدس و ارشمیدس نوشت. او در جواب شیخ ابوالحسین محمدبن عبدالجلیل رساله «فی خواص الشکل المجسم الحادث من اداره القطع الزاید» را نوشت. موضوع این رساله خواص سهمی‌وار و هذلولی‌وار دوار است.
توصیفی از آثار ریاضی ابوسعید سجزی
از آثار سجزی مشخص است که وی در هندسه بسیار زبردست بوده و تحقیقاتی درباره تقاطع قطوع مخروطی کرده است. تا زمان او، ریاضی‌دانان مسهله تثلیث زاویه را با روش هندسه متحرک به وجهی تقریبی حل می‌کردند. ولی سجزی این مسهله را به کمک روشی کاملاً هندسی، یعنی تقاطع یک دایره و یک هذلولی متساوی‌القطرین حل کرد و آن را «روش هندسه ثابت» نامید.
از سجزی حدود ۳۸ کتاب و رساله می‌شناسیم که حدود ۲۰ کتاب آن در مساهل ریاضی و بقیه درباره احکام نجوم است. مجموعه خطی از کتاب‌ها و رساله‌های سجزی به دستخط خودش که در شیراز استنساخ کرده، در «کتابخانه ملی پاریس» به شماره ۲۴۵۷ موجود است.
سجزی در «کتاب المدخل الی علم الهندسه» می‌گوید: در سیستان ابزار عظیم و مهمی ساختم.
برخی تألیفات ریاضی سجزی
• رساله فی وصف القطوع المخروطیه
موضوع این رساله تثلیث زاویه است و یک نسخه خطی از آن در «کتابخانه لیدن» موجود است. وپکه آن را به زبان فرانسوی ترجمه کرده است.
• عمل المسبع فی الداهره و قسمه الزاویه المستقیمه الخطین ثلاثه اقسام متساویه
موضوع قسمت اول این رساله محاط کردن هفت‌ضلعی منتظم در دایره، و موضوع قسمت دوم، یعنی رساله دوم، تثلیث زاویه است. یک نسخه خطی از آن در «کتابخانه خدیویه» مصر موجود است. کارل شوی آن را به زبان آلمانی ترجمه کرده است.
• رساله فی شکل القطاع
این رساله را سجزی بعد از کتاب «النسبه المولفه» نوشته است، زیرا چندین بار در آن به کتاب النسبه المولفه ارجاع داده است.
• رساله‌ای بدون عنوان
این رساله درباره مجانب‌های هذلولی از سجزی است و در کتابخانه لیدن نگهداری می‌شود. گرچه برو کلمان گفته است که این رساله ممکن است بخشی از رساله فی وصف القطوع المخروطیه باشد.
• ثبت براهین بعض اشکال کتاب اقلیدس
یک نسخه از آن در «ایندیا آفیس» موجود است.
• رساله فی اخراج الخطواط فی الدواهر الموضوعه من النقط المعطاه
این رساله مشتمل بر سیزده مسهله هندسی است.
• رساله تحصیل القوانین الهندسیه المحدوده
این رساله مشتمل بر یازده قضیه درباره هندسه و مخروطات است. سجزی در آن به دو تألیف خود به نام‌های «فی تعلیقات هندسیه» و «فی خواص القطع الناقص» اشاره کرده است.
• رساله فی‌الجواب عن المساهل التی سهل فی حل الاشکال المأخوذه من کتاب المأخوذات لارشمیدس
این رساله مشتمل بر ۱۵ مسهله هندسی است و از آن یک نسخه خطی در پاریس موجود است. سدیو مقدمه و صورت مساهل آن را به زبان فرانسوی ترجمه کرده است.
• کتاب فی الاجوبه عن مساهل سألها عنه بعض مهندسی شیراز
این رساله مشتمل بر ده مسهله هندسی است و نسخه‌ای از آن به خط ابوسعید سجزی در پاریس موجود است.
• رساله فی خواص الشکل المجسم الحادث من اداره القطع الزاید و المکافی
این رساله را سجزی در جواب شیخ ابوالحسین محمدبن عبدالجلیل نوشته و موضوع آن خواص سهمی‌وار و هذلولی‌وار دوار است.
• رساله فی الاسطرلاب
این رساله را سجزی به نام شخصی به نام ابومحمد عبدالله‌بن علی حاسب نوشته و نسخه خطی آن در «کتابخانه آستان قدس رضوی» موجود است.
• کتاب فی عمل الاسطرلاب
• رساله فی کیفیه تصویر الخطین الذین یقربان و لا یلتقیان
موضوع این رساله «خطوط مجانب هذلولی» است و یک نسخه خطی از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.
پی‌نوشت
۱. تعریف اسطرلاب: نام چند نوع ابزار اندازه‌گیری نجومی که برای سنجش ارتفاع، بُعد و میل خورشید و ستارگان، تعیین وقت ساعات روز و شب، قبله و زمان طلوع و غروب آفتاب و مقاصد دیگر که از بسیاری نتوان شمرد (دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، مدخل اسطرلاب).
منابع
۱. قربانی، ابوالقاسم (۱۳۷۹). زندگی‌نامه ریاضی‌دانان دوره اسلامی. انتشارات مرکز نشر دانشگاهی. تهران. چاپ پنجم.
۲. ــــــــ (۱۳۵۰). ریاضی‌دانان ایرانی از خوارزمی تا ابن‌سینا. انتشارات مدرسه عالی دختران. چاپ اول.
۳. گلیپسی، چارلز کلستون (۱۳۹۵). زندگی‌نامه دانشمندان اسلامی. ترجمه احمد بیرشک و دیگران. انتشارات علمی فرهنگی. تهران.