ما معمولاً تهران را شهری می‌دانیم که دریک بازه زمانی نزدیک به 150ساله، از یک دهستان کوچک به مرکز سیاسی و فرهنگی کشور ایران تبدیل شده است. تا چند دهه پیش تصور می‌شد که تاریخ تهران را باید از دوره صفویه آغاز کرد؛ یعنی زمانی که به دستور شاه‌طهماسب صفوی، در سال 964 قمری (935 شمسی) به دلیل نزدیکی این آبادی به حرم حضرت عبدالعظیم حسنی و هوای مطبوعش، دارای برج و بارویی منظم شد و کم و بیش شخصیت یک شهر را به دست آورد.
حال با تحقیقات باستان‌شناسی و کشفیات به دست آمده از نواحی تهران، مانند تپه عباس‌آباد، قیطریه و بالاخره در همین اواخر، خیابان مولوی و در نزدیکی یکی از قدیمی‌ترین دروازه‌های تهران قدیم، مشخص شد که تهران بسیار پیش از آنکه به نظر شاه صفوی مکان مناسبی برای اقامت‌های تفریحی‌اش باشد، سکونتگاه اقوام و مردمانی از 3000 تا 5000 سال پیش بوده است. همچنین، اسناد و کتاب‌های باقیمانده از سفرنامه‌نویسان و مورخان دوره اسلامی نشان می‌دهد که تهران در دوره حکومت‌های آل‌بویه، مغولان، ایلخانان، تیموریان، صفویه، افشاریه و زندیه شهری آباد بوده است. در این کتاب‌ها به باغ‌های میوه و به‌ویژه انار، چنارستان‌ها، باغ‌های پر از گل‌های سرخ محمدی، گلاب‌گیری، خانه‌های زیرزمینی در برخی از محله‌ها، خانه‌های بزرگ و زیبا و امامزاده‌های فراوان اشاره شده است.
این شهر به‌خصوص در دوران ناصرالدین‌شاه دچار تغییر و گسترش بسیار شد. بنابراین بیشتر آثار و بناهای تاریخی تهران متعلق به دوره قاجار است و معمولاً تهران آن دوره به نام «طهران قدیم» نامیده می‌شود. حال ما تصمیم داریم تا همراه با گذر زمان در دوره قاجار به برخی از عمارت‌ها و اتفاقات مهم در این شهر سری بزنیم و بیشتر با تهران آشنا شویم.
1. بانوی 5000 ساله
در آبان ماه سال 1393، کنجکاوی و دقت یک دانشجوی باستان‌شناسی، به کشف بزرگی منجر شد. در «چهارراه صاحب‌جمع» در خیابان مولوی، باستان‌شناسان موفق به کشف اسکلتی از یک زن شدند که به پنج هزار سال قبل تعلق داشت. به این ترتیب و با کشف اسکلت‌ها و آثار دیگر، تاریخ استقرار در تهران به پنج هزار سال رسید. این اسکلت امروز در موزه ملی ایران در خیابان امام خمینی(ره) نگهداری می‌شود.
2. دروازه حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) (شاه عبدالعظیم)
بنای اولیه دروازه حضرت عبدالعظیم در مدخل ورودی جاده شهر ری به تهران در زمان شاه‌طهماسب صفوی پی‌ریزی شد. بعدها در دوران ناصرالدین‌شاه، دروازه قدیم خراب و دروازه‌ای جدید با کمی اختلاف جغرافیایی، تقریباً در همان محل قدیم ساخته شد. این دروازه یکی از شلوغ‌ترین و پررفت‌وآمدترین دروازه‌ها و مدخل‌های ورودی و خروجی تهران بود. از این راه بود که زائرین می‌توانستند خود را به حضرت عبدالعظیم در شهر ری برسانند. پایه‌های دروازه عبدالعظیم دوره صفویه در 20 دی ۱۳97 توسط دکتر افروند در ابتدای بازار حضرتی کشف شد.
3. کاخ گلستان
تاریخچه احداث کاخ گلستان در خیابان پانزده خرداد و اولین کاخ بنا شده در باغ گلستان ظاهراً به دوران صفویه و زمان شاه‌عباس صفوی بازمی‌گردد. این کاخ طی نزدیک به 440 سال که از عمر آن می‌گذرد، دچار تغییرات بسیاری شده است. انتخاب این مکان به‌عنوان مقر حکومت و مرکز ارگ سلطنتی در زمان قاجار، اعتبار خاصی به کاخ گلستان بخشید و باعث شد تا از آن به بعد، شاهان قاجار در همین مکان تاج سلطنت بر سر بگذارند. این بنای منحصربه‌فرد که امروز وسعتی برابر با 5/4 هکتار و یک‌دهم وسعت اولیه را دارد، در سال 2013 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
4. میدان ارگ (پانزده خرداد)
پیشینه ارگ تهران یا پانزده خرداد امروز به دوره صفویه باز می‌گردد. این میدان در گذشته به نام‌های «میدان توپخانه» قدیم، «باغ گلشن»، «میدان باغ» و «میدان ارگ» نامیده می‌شده است. در سمت غربی میدان بنای کوچکی وجود داشت که دارای صندوقی به نام «صندوق عدالت» بود تا مردم شکایات خود را در آن بیندازند. نامه‌های این صندوق که به‌طور هفتگی باز می‌شدند، به نظر ناصرالدین‌شاه می‌رسیدند.
5. حمل‌ونقل
در ابتدای حکومت قاجار، حمل‌ونقل بیشتر با اسب، الاغ و کالسکه‌های اسبی انجام می‌شد. بعدها در زمان ناصرالدین‌شاه، با ورود واگن اسبی و پس از آن قطار شهری و در دوره بعد خودرو، هرچند حمل‌ونقل آسان‌تر شد، اما استفاده از اسب، گاری و کالسکه همچنان تا ابتدای دوره پهلوی دوم در تهران ادامه داشت. در دوره قاجار مردم کم‌درآمد بیشتر از قاطر و الاغ، و ثروتمندان از کالسکه‌های تزئین‌شده و اسب‌های اصیل استفاده می‌کردند. در این زمان مسافرت‌های بین شهری و حتی سفر به عتبات و مکه، با کاروان‌های شتر و اسب، و اقامت‌های بین راهی در کاروان‌سراها انجام می‌شد.
6. کاغذ اخبار
اولین روزنامه در ایران در سال 1252 قمری و به نام «کاغذ اخبار» در تهران و توسط میرزاصالح شیرازی چاپ و منتشر شد. نخستین شماره این روزنامه در 25 محرم 1253 (1216 خورشیدی) روی یک ورق و شامل دو صفحه به قطع 40×24 سانتی‌متر با «کاغذ خانبالغ»1 و «خط نستعلیق» انتشار یافت.
1. همان کاغذ چینی است که بازرگانان آن را به ایران می‌آوردند و خانبالغ نام مغولی پکن است.
7. شمس‌العماره
در حدود سال 1282 قمری (1244 خورشیدی)، ناصرالدین‌شاه قاجار براساس بناهای بلندی که در اروپا دیده بود، دستور داد بنایی چند طبقه داخل مجموعه کاخ گلستان بسازند. ساخت این بنای پنج طبقه، دو سال زمان برد و در سال 1284 هجری (1246 خورشیدی) با هزینه‌ای بالغ بر 40 هزار تومان به پایان رسید. این بنا به دلیل بلندی به نام شمس‌العماره یا عمارت خورشید نامیده شد.
8. دارالفنون
دارالفنون اولین مدرسه یا بهتر بگوییم اولین مدرسه عالی در ایران بود که در تهران به سال 1268 هجری (1230 خورشیدی) تأسیس شد. این مدرسه به همت میرزامحمدتقی خان امیرکبیر به‌منظور واردکردن علوم و فنون جدید به ایران دایر شد.
معلمان اولیه مدرسه دارالفنون، فرانسوی و اتریشی بودند که در رشته‌های پیاده‌نظام، توپخانه، مهندسی، سواره‌نظام، طب و جراحی، معدن‌شناسی و داروشناسی تدریس می‌کردند.
9. تلگراف
در سال 1271 قمری (1233 خورشیدی) اولین ارتباط تلگرافی در ایران میان مدرسه دارالفنون و کاخ گلستان برقرار شد. درواقع این نخستین ارتباط تلگرافی، بیشتر جنبه سرگرمی داشت. مدتی پس از این واقعه، روزنامه «وقایع اتفاقیه» در شماره 372 خود، روز پنجشنبه دوم شعبان 1274، خبری از آزمایش دیگری درباره تلگراف و متداول‌شدن آن در فرنگ منتشر کرد. این کار باعث شد تلگراف در ایران و در میان مردم عادی شناخته شود. در ابتدا از سیم تلگراف با عنوان‌هایی مانند چرخ الماس، سیم آتشی، سیم آهن، راه سیم آهن، چرخ صاعقه و سیم صاعقه یاد می‌کردند، اما بسیار زود واژه لاتین «تلگراف» به‌صورت «تلغراف» به زبان فارسی راه یافت.
10. پرواز بالن
یکی از عجایب دنیای مدرن که تهران شاهد آن بوده است، پرواز بالن در آسمان بود. روز شنبه هشتم ربیع‌الاول 1294 (3 فروردین 1256) پنج ساعت به غروب مانده، دو بالن در تهران به آسمان رفت. برخی از بالای شمس‌العماره این پرواز را تماشا کردند. کل مردم تهران هم از زن و مرد، روی بام‌ها و کوچه‌ها جمع شده بودند. این بالن‌ها پس از مدتی در باغ سپهسالار(خیابان صف کنونی)، متعلق به میرزا حسن خان سپهسالار، فرود آمدند.
11. ماشین‌دودی
ماشین‌دودی یا همان قطار شهری اولین وسیله حمل‌ونقل مدرنی بود که در سطح شهر تهران آغاز به کار کرد. ناصرالدین‌شاه قاجار در یکی از سفرهایش به اروپا ماشین‌دودی (ترن شهری) را دید و تصمیم گرفت تا از این وسیله در خیابان‌های تهران هم استفاده کند. ماشین‌دودی به قدری مردم تهران را متعجب کرده بود که حتی تماشای آن هم یکی از تفریحات مردم پایتخت به‌حساب می‌آمد. از این قطار که میان تهران و شهرری رفت‌وآمد می‌کرد، برای زیارت حضرت‌عبدالعظیم استفاده می‌شد. این خط در سال 1261 شمسی ساخته شد.
12. سینما یا سینماتوگراف
نخستین دستگاه سینماتوگراف در سال 1279 قمری (1258 خورشیدی) و در زمان مظفرالدین‌شاه قاجار وارد ایران شد. او طی سفرش به اروپا در سال 1318 قمری با این وسیله آشنا و به قدری مجذوب آن شد که فوراً دستور خرید یک دستگاه از آن را صادر کرد. پس از انقلاب مشروطه استفاده از سینماتوگراف عمومی شد و در سال 1326 قمری برابر با 1287 خورشیدی، نخستین اعلان مربوط به سینما در جراید به چاپ رسید.
13. تلفن
تلفن برای نخستین بار در زمان ناصرالدین‌شاه و توسط پسرش، کامران‌میرزا و درواقع 11 یا 12 سال پس از اختراع آن در اروپا، در تهران معمول شد. اولین تماس‌ها نیز از شمس‌العماره تا باغ سپهسالار انجام می‌شد.
14. اولین هواپیما در تهران
روز 17 دسامبر 1903، اولین هواپیما در جهان پرواز کرد، و ۱۰ سال پس از آن نیز برای اولین بار هواپیما در آسمان ایران به پرواز درآمد. کوزمینسکی، خلبان لهستانی اصل، با واردکردن قطعات مجزای یک هواپیمای مدل «بلریو ۱۱» از روسیه و از طریق بندر انزلی، به وسیله خودرو به تهران، و پس از سرهم کردن آن، اولین پرواز را بر فراز تهران در دوره حکومت احمدشاه قاجار و در 6 صفر 1۳32، مصادف با 14 دی‌ماه 1292، و 4 ژانویه 1914 به انجام رساند. این اولین پرواز هواپیما بدون حاشیه هم نبود، چرا که فقدان مکان مناسب برای فرود باعث شد، خلبان به اجبار در میدان مشق فرود بیاید. نخستین فرودگاه رسمی در ایران نیز «فرودگاه قلعه‌مرغی» بود.