در طی دوره نوجوانی، همان‌طور که نوجوانان به لحاظ جسمی، شناختی، اجتماعی و هیجانی رشد می‌کنند، به لحاظ درک اخلاقی نیز رشد می‌کنند و رفتارهایشان با ارزش‌ها و باورهایشان همسوتر می‌شود. رشد اخلاقی در سال‌های نوجوانی فرایندی است که افراد در طی آن یاد می‌گیرند درباره‌درستی و نادرستی تصمیم بگیرند. این فرایند بیانگر تکامل تدریجی مجموعه‌ای از اصول راهنماست و با توانایی به‌کارگیری این اصول در زندگی روزمره نشان داده می‌شود، زیرا نوجوانان باید بتوانند استدلال‌های اخلاقی را در رفتارهایشان به‌کارگیرند. از آنجا که نظام ارزشی و کدهای رفتاری فرد که بر استدلال و رفتار اخلاقی حاکم هستند، تا حد زیادی در نوجوانی شکل می‌گیرند، دوره‌نوجوانی از نظر رشد اخلاقی مهم و حساس است. بر این اساس، نوشتار حاضر در صدد است رشد اخلاقی دوره‌نوجوانی و نقش معلمان را به‌عنوان یکی از عوامل اجتماعی تأثیرگذار بر آن، به‌منظور درک بهتر ویژگی‌ها و رشد اخلاقی نوجوانان و چگونگی نقش‌آفرینی در این فرایند بررسی کند.
از ابتدای نوجوانی (حدود 11 تا 13 سالگی)، نوجوانان ممکن است برای برآوردن نیازهای خود یا جلب رضایت دیگران، کار درستی انجام دهند. توانایی جدید تفکر انتزاعی نوجوانان را قادر می‌کند تشخیص دهند قوانین را افراد دیگر وضع و ایجاد کرده‌اند. از این رو می‌توانند قوانین و معیارهای مطلق والدین، مدرسه یا هر فرد یا نهادی را که قبلاً به‌راحتی پذیرفته بودند، زیر سؤال ببرند؛ به‌ویژه اگر دریابند بزرگ‌سالان نیز در زندگی روزمره قوانین را برای سازگاری با منافع اعضای گروه خود تغییر می‌دهند. بر این اساس، رشد شناختی در فرایند رشد اخلاقی تأثیرگذار است. در این دوره، هم‌سالان و دوستان در زندگی و رشد اخلاقی نوجوانان جایگاه مهم‌تری به‌دست می‌آورند و نوجوانان پیوسته به دنبال حمایت از گروه خود در تصمیم‌گیری‌ها و شیوه‌های بررسی موقعیت‌ها هستند. در این دوره نوجوان ممکن است کاری را انجام دهد که آن را درست می‌داند؛ کاری که به دیگران یا اعضای گروه کمک کند؛ حتی اگر برای انجام آن قانون خارجی را زیر پا بگذارد. همچنین، نوجوانان در این دوره سعی دارند رفتار خود را با ویژگی‌های شخصی خوب تطبیق دهند.
در میانه‌نوجوانی (حدود 14 تا 18 سالگی)، قوانین اخلاقی در نوجوانان رشد می‌کنند. دیگر نیاز به جلب رضایت دیگران، دلیل قابل قبولی برای انجام کار درست نیست. نوجوانان برای درک اینکه عوامل زیادی در تصمیم‌گیری اخلاقی نقش دارند، آمادگی بیشتری دارند. رفتار نوجوان در اوایل نوجوانی ممکن است با برخی از استدلال‌های اخلاقی او سازگار نباشد. این رفتار به معنی آن نیست که نوجوان قصد فریب یا ریاکاری دارد، بلکه به این دلیل است که او واقعاً هنوز بین استدلال و رفتار اخلاقی ارتباط برقرار نکرده است. به همین خاطر ممکن است واقعاً معتقد باشد فعالیتی مضر است، اما با وجود این آن را امتحان کند. معمولاً در این دوره با افزایش رشد تفکر انتزاعی و منطقی و ابعاد اجتماعی و هیجانی شخصیت، رفتارها با ارزش‌ها و باورها و استدلال‌های نوجوان همسوتر می‌شوند. نوجوانان در این دوره، ورای نیازهای خود، بر اساس آنچه برای اکثر مردم بهتر است، به استدلال اخلاقی دست می‌زنند. تغییرات اساسی در مهارت‌های شناختی و اجتماعی و واکنش‌های هیجانی اواخر دوران کودکی و اوایل نوجوانی به رشد تمایلات نوع‌دوستانه و همدردی و درک دیدگاه‌های دیگران منجر می‌شود. آن‌ها قوانین را می‌پذیرند و از آن تبعیت می‌کنند، نه‌تنها به دلیل اینکه هنجارهایی اجتماعی هستند، بلکه به این دلیل که آن‌ها اصول اخلاقی را از دریچه‌ارزش‌های خود ارزیابی می‌کنند. مثلاً اگرچه فرد 18 ساله مایل است در منطقه‌مسکونی خود با سرعت بالا رانندگی کند، اما احتمالاً از قانون تبعیت می‌کند، زیرا می‌داند بچه‌های خردسالی هستند که ممکن است در مقابل ماشین قرار گیرند. رانندگی با سرعت کمتر به این معنی است که او فرصت بیشتری برای جلوگیری از آسیب‌رساندن به دیگران دارد. در این دوره ممکن است برخی قوانین اجتماعی مورد تأییدشان نباشد و آن را ناعادلانه بپندارند یا اخلاقی‌ترین روش عمل ندانند، اما آن را رعایت کنند، زیرا می‌توانند اهمیت آن را درک کنند.
زمانی که والدین به‌گونه‌ای رفتار می‌کنند که از نظر اخلاقی مورد تأیید نیست، مانند سرعت غیرمجاز یا دروغ‌گویی، حتی اگر در ظاهر دلیل چنین رفتاری درست به نظر برسد، آن‌ها برای انجام رفتار اخلاقی با والدینشان گفت‌وگو می‌کنند. اکثر نوجوانان در تلاش هستند مسیر اخلاقی خود را بیابند، که لزوماً با مسیر والدین یکی نیست. به این دلایل، نوجوانان در این دوره به اخلاقی‌ترین الگوهایی که می‌توانند با آن‌ها مواجه شوند، نیاز دارند تا درک کنند داشتن دیدگاه مخالف با دیدگاه والدین، لزوماً به‌خودی‌خود کاری اخلاقی نیست، چرا که ممکن است اعمال والدین اخلاقی باشد. از این رو، دسترسی به الگوهای نقش مثبت و بیرونی ضروری است.
افراد در اواخر نوجوانی (حدود 18 تا 21 سالگی)، باورهای اخلاقی خود را در مورد جهان شکل می‌دهند و به مفاهیم انتزاعی سطح بالا، مانند احترام، برابری و عدالت، صلح و وطن‌پرستی فکر می‌کنند. از آنجا که نوجوان در این دوره شروع به ایجاد هویت، نظام باورها و جایگاه خود در جهان کرده است، کمتر سرکشی می‌کند. برخی از نوجوانانی که به بالاترین سطح رشد اخلاقی رسیده‌اند، ممکن است نسبت به قوانین اخلاقی خود احساس رضایت و اشتیاق داشته باشند و از این رو تصمیم بگیرند در فعالیت‌هایی شرکت کنند که اعتقادات و باورهای اخلاقی آن‌ها را نشان می‌دهد. در این دوره، تغییر در استدلال اخلاقی در مورد معضلات اخلاقی زندگی به‌نسبت تدریجی است. استدلال‌های کلیشه‌ای یا ارجاع به رفتارهای مورد انتظار یا هنجار (مانند کمک‌کردن خوب است) کمتر مورداستفاده قرار می‌گیرند و اصول اخلاقی بیشتر درونی‌سازی می‌شوند.
تأخیر در استدلال و رفتار اخلاقی به‌طور عمده به تداوم اخلاق ناپخته در جوانی و بزرگ‌سالی منجر می‌شود که با پیامدهایی چون رفتارهای ضداجتماعی، خودمیان‌بینی و تحریف‌های شناختی خودخواهانه همراه است. برخی از نوجوانان در زندگی تجربه‌هایی دارند که ممکن است در رشد اخلاقی آن‌ها اختلال ایجاد کند. تجربه‌ضربه‌های روانی مانند آزار جسمی یا هیجانی، مرگ یکی از اعضای خانواده یا دوست نزدیک، مشاهده‌خشونت و غیره می‌توانند باعث شوند نوجوانان دنیا را ناعادلانه بپندارند. یادگیری اجتماعی نیز می‌تواند در رشد اخلاقی مداخله کند. چنانچه نوجوانان مشاهده کنند بزرگ‌سالان تصمیم‌هایی غیراخلاقی می‌گیرند که حقوق و بهزیستی دیگران را زیر پا می‌گذارد، ممکن است باورها و ارزش‌هایی را در خود رشد دهند که با منافع سایر افراد جامعه مغایرت دارند. این نوجوانان با نداشتن قطب‌نمای اخلاقی، احتمالاً به ظرفیت و توانمندی کامل خود دست نیابند و ایجاد روابط معنادار و مفید با دیگران برایشان مشکل باشد!
از جمله عوامل اجتماعی تأثیرگذار بر رشد اخلاقی نوجوانان در کنار والدین، اعضای خانواده، هم‌سالان و رسانه‌ها، معلمان هستند.
برخی از اقداماتی که معلمان می‌توانند در کمک به رشد اخلاقی نوجوانان انجام دهند، عبارت‌اند از: با اصول، ارزش‌ها و نگرش‌هایی که در زندگی به آن‌ها پایبند هستند و با گفت‌وگوها و طراحی و اجرای فعالیت‌های آموزشی که در آن‌ها از دانش‌آموزان انتظار می‌رود اصول اخلاقی خود را درک و درونی‌سازی کنند، الگویی رفتاری را برای نوجوانان به نمایش بگذارند؛
دانش‌آموزان را به شرکت در فعالیت‌های فوق‌برنامه و داوطلبانه که بر رشد ابعاد اخلاقی شخصیت تمرکز دارد، سوق دهند؛
مثال‌های مثبتی از زندگی واقعی ارائه کنند و با تأکید بر جنبه‌های اخلاقی موقعیت‌ها و بیان اهمیت رفتار اخلاقی، به دانش‌آموزان یاد دهند در موقعیت‌های مختلف چگونه رفتار کنند. رفتارهای اخلاقی مبتنی بر وفای به وعده‌های داده‌شده داشته باشند (گفتار و عملشان مغایرت نداشته باشد)؛
در هنگام ارزیابی عینی، با مدارا و احترام برخورد کنند و پذیرای آن‌ها باشند (دانش‌آموزان را خوب یا بد نبینند) تا آن‌ها در اجرای اصول و قوانین سازگار باشند. ویژگی‌های مثبتی چون نوع‌دوستی، همکاری، همدلی، شفقت، احترام به عقاید و توجه و مراقبت از دیگران را برانگیزاند.
چالش پیش روی معلمان در این زمینه این است که آیا اجازه دهند رشد اخلاقی به‌صورت ضمنی و در طی فرصت‌هایی که ایجاد می‌کنند اتفاق بیفتد، یا رویکردی عامدانه، شفاف و مشورتی در پیش بگیرند که به‌طور جدی ابعاد اخلاقی تدریس و مدرسه را در نظر می‌گیرد. دو راهبرد پیش روی معلمان وجود دارد: 1. راهبرد حداقلی، که معلمان را ملزم می‌کند برنامه‌درسی تربیت اخلاقی پنهان را به‌صراحت اجرا کنند و دانش‌آموزان را تشویق کنند پیامدهای صفت‌های اخلاقی را مشاهده کنند؛ 2. راهبرد حداکثری، که مستلزم آن است که معلمان مجموعه‌ای از مهارت‌ها را برای تربیت شخصیت اخلاقی به‌عنوان هدف درسی صریح بیاموزند.
از این رو و با توجه به نقش مهم معلمان در رشد اخلاقی، ضروری است در تربیت‌معلمان به جنبه‌های اخلاقی شخصیت معلم بر اساس ارزش‌های انسانی و کسب شایستگی‌هایی غیر از موفقیت در انتقال دانش توجه ویژه شود.
با توجه به اینکه تأثیر عوامل اجتماعی بر رشد اخلاق نوجوانان درهم‌تنیده است، ضروری است مدرسه در کنار خانواده و جامعه، به‌عنوان ذی‌نفعان هوشیار و آگاه، با هم در جهت هدفی مشترک، یعنی کمک به شکل‌دهی شخصیتی خوب، هماهنگ و ارزشمند، که قادر به انجام فعل درست است، گام بردارند. در این راستا، آگاهی از ویژگی‌های فردی و نیازهای خاص دوره‌نوجوانی و ارتباط صحیح با نوجوان، ایجاد فرصت‌های رشد فردی و ارائه‌الگوها و نمادهای اخلاقی می‌تواند در فرایند رشد اخلاق در این دوره به‌طور مثبت اثربخش باشد.
منابع
1. Fosarelli, P. D. (2009). ASAP: Ages, Stages, and Phases: from Infancy to Adolescence: Integrating Physical, Social, Moral, Emotional, Intellectual, and Spiritual Development. Liguori.
2. Gibbs, J. C. (2019). Stages of adolescent moral development. The encyclopedia of child and adolescent development, 1-7.
3. Mugabo, D. (2020). The role of teachers in moral character development for students. International Journal of Social Science and Humanities Research, 8(1), 378-384.
4. Popovska, G., & Popovski, F. (2021). The teachers’ role in developing student’s moral and ethical values. Pedagogy (0861-3982), 93(1), 100-113.
5. Santi, P. D. E. A. (2020). Moral development and moral values in adolescence. The American Psychologist, 3(2) 28-36.