گام‌های تدوین برنامه راهبردی مدیر، مدرسه را راهنمایی می‌کند تا عملکرد کلی خود و مدرسه‌اش را بازنگری کند و بعضی از هنجارهای تثبیت‌شده را به چالش بکشد. در زیربنای این الگو، مجموعه‌ای از ارزش‌های عمده قرار دارند که به مدرسه یادآور می‌شوند اساساً مدرسه موفق آن است که توسعه دانش‌آموزان را در قلب همه فرایندهای خود قرار دهد (رهبری اثربخش، 1396). اجرای الگوی برنامه سالانه مدرسه در راستای تحقق شعار مدرسه‌محوری است و مدیر مدرسه به‌عنوان رهبر آموزشی و با همکاری و مشارکت عوامل سهیم و مؤثر (شورای مدرسه، شورای معلمان، شورای دانش‌آموزی، و انجمن اولیا و مربیان) با توجه به ساحت‌های شش‌گانه تعلیم و تربیت، اهداف دوره تحصیلی و مقتضیات بومی و محلی، ضمن شناخت توانمندی‌ها و ظرفیت‌ها، برنامه‌ای را به‌عنوان (برنامه سالانه و میان‌مدت) تدوین و در اولین جلسه شورای مدرسه در سال تحصیلی جدید مصوب می‌کند (آیین‌نامه اجرایی مدرسه، 1400: 17). این برنامه سعی دارد با تکیه بر سند تحول بنیادین و نگاهی تعالی‌بخش، مدرسه‌محور، مشارکت‌جو و کیفیت‌مدار، ضمن تمرکز بر فرایندهای مدیریتی، شرایطی را فراهم آورد تا کلیه عوامل مؤثر در مدیریت مدرسه، ضمن شناسایی ظرفیت‌ها و توانایی‌های داخلی و پیرامونی خود، با اتخاذ رویکرد برنامه‌محوری نسبت به تعیین اهداف و طراحی برنامه عملیاتی مدرسه اقدام کنند و با نگاهی تیزبین و نقاد به‌صورت مستمر، عملکرد مدرسه خود را نسبت به نقشه راه یا برنامه عملیاتی و هدف‌های قصدشده بسنجد (عزیزی و دیگران، 1394: 15). لذا در این برنامه، با تشخیص به‌موقع خطاها و شکاف‌های عملکردی، راه‌های بهبود را شناسایی و با برنامه‌ریزی مناسب به اجرای راهکارهای بهبود اقدام می‌کنیم.
شناخت
اولین گام در تنظیم برنامه سالانه توسط گروه برنامه‌ریزی و مدیر هر مدرسه، شناخت همه‌جانبه آموزشگاه تحت مدیریت خود در ابعاد گوناگون آموزشی و پرورشی است. این امر به شکل‌گیری بستری مناسب برای شروع هرگونه طرح و برنامه منجر می‌شود. این موضوع مهم، یعنی پیاده‌کردن برنامه بر اساس شناسایی وضع موجود در جهت پرورش، رشد و شکوفایی استعدادهای فطری برای دستیابی به درجات حیات طیبه و تربیت دانش‌آموزان در تمام ساحت‌ها، از رسالت‌های خطیر آموزش‌وپرورش است (موحدی،1392: 5).
مهم‌ترین ابعادی که در شناخت صحیح آموزشگاه برای تنظیم برنامه سالانه باید مشخص شوند:
شناخت وضع موجود: تعیین وضع موجود به‌عنوان محوری‌ترین گام در شناخت و تدوین برنامه سالانه مطرح است. کار اصلی گروه برنامه‌ریزی از این مرحله آغاز می‌شود تا با توجه به شاخص‌های وضع مطلوب پیش‌بینی‌شده، وضعیت موجود و راهبردهای برون‌رفت از این وضعیت، با عنایت به بررسی اسناد و صورت‌جلسه‌های سال قبل، هم‌فکری در جلسه، نظرسنجی‌های صورت‌گرفته و مصاحبه بررسی و تعیین شود. تشخیص ضعف، قوت و شناسایی علل و عوامل جهت تعیین دقیق وضع موجود ضروری است. پس از ارزیابی کامل کارهای انجام‌شده و متناسب‌سازی آن با سطح مطلوب پیش‌بینی‌شده در برنامهراهبردی، وضع موجود مدرسه در آن شاخص مشخص می‌شود. برای مثال، یکی از شاخص‌های مطلوب، اقدام‌پژوهی است. وضع مطلوب این فعالیت در برنامه راهبردی مدیریت تا 100 درصد پیش‌بینی‌شده است. اگر مدرسه‌ای با بررسی فعالیت‌های مدرسه در سال تحصیلی گذشته به این نتیجه رسید که هیچ‌گونه اقدام‌پژوهی در مدرسه‌اش صورت نگرفته است، پس وضع موجود مدرسه در این شاخص صفر است (عزیزی و دیگران، 1394: 23). در این بخش نیاز است مدیر آموزشگاه وضعیت هر یک از بخش‌های آموزشی‌تربیتی را به‌منظور تعیین کجابودن (وضع موجود) و حرکت به سمت تعالی و بهبود (وضع مطلوب) مشخص کند (محبی و دیگران، 1395: 77). این موضوع شامل تمام ابعاد مدرسه چون وضع موجود آموزشی، جشنواره‌ها، مسابقات، فعالیت‌های فرهنگی، هنری و ورزشی را شامل می‌شود (تورانی، 1395: 16).
شناخت صحیح نقاط قوت: در هر آموزشگاه قطع به یقین ظرفیت‌ها و نقاط قوتی چون اولیا، دبیران، دانش‌آموزان، خیرین، شوراها، شهرداران، دهیاران و... وجود دارند که کسب اطلاع از ظرفیت و توانمندی‌های این منابع کمک بسیار مهمی در تدوین و اجرای برنامه‌های سالانه می‌کنند. با شناخت صحیح از نقاط قوت از فرصت‌های و ظرفیت‌های موجود مطلع می‌شویم که خود یک موضوع محوری در تنظیم برنامه سالانه آموزشگاه است.
شناخت درست نقاط ضعف و مشکلات: مدیر آموزشگاه برای تدوین و اجرای برنامه مطلوب سالانه با موانع و مشکلات زیادی در زمینه‌های مختلف مواجه است لذا جهت مدیریت موانع و تاب‌آوری در مقابل این نقاط ضعف نیازمند یک مطالعه و شناخت صحیح از مشکلات مدرسه تحت مدیریت خود است در این راستا می‌توان به مشکلاتی چون محرومیت مناطق و محلات، عدم ارتباط اولیا با مدرسه، مشکلات اقتصادی خانواده‌ها، فرزندان طلاق، فرزندان کار، اعتیاد خانواده‌ها، ضعف آموزشی و...اشاره نمود. در این راستا شناخت دقیق و داشتن اطلاع صحیح از مشکلات حوزه مدیریتی موجب خواهد شد تا در تدوین و اجرای برنامه‌ها دچار مشکل نشویم. به بیان دیگر با آشنایی از مشکلات و نقاط ضعف آموزشگاه شناخت مطلوبی از تهدیدهای برنامه سالانه در اختیار خواهیم داشت و برنامه سالانه واقعی تنظیم می‌گردد. (تورانی، 139٥، ص 111)
تعیین اهداف (تعیین وضع مورد انتظار) در برنامه سالانه: پس از شناخت وضع موجود هر بخش (آموزشی و پرورشی) و مشخص‌شدن نقاط قوت و ضعف بر اساس خرد جمعی و تحلیل ظرفیت‌های مدرسه، نیازمند تدوین اهداف (مقصد مورد انتظار) برای هر بخش هستیم. در جدول یک الگو و نمونه قابل استفاده برای تمام بخش‌ها، فعالیت‌ها و برنامه‌های مدرسه آورده شده است.
اقدامات و طرح‌های اجرایی: در این بخش که به وضع مطلوب مدرسه نیز شهره است، هم فعالیت‌های کمّی وجود دارند و هم کیفی. به نظر می‌رسد، فرایندهای اجرای فعالیت‌های کمی مانند تشکیل جلسات روشن است و به‌طور طبیعی بر اساس زمان‌بندی این فعالیت‌ها به‌طور عینی انجام می‌شود. اما فعالیت‌های کیفی اولاً نیازمند درک درست، اشراف کافی و ارائه طرح‌های مناسب هستند. به‌طور مثال، در اقدام‌پژوهی، همه اعضای گروه تدوین برنامه باید آشنایی و شناخت علمی درستی از این مقوله داشته باشند. دستورالعمل‌های موردنظر را مطالعه کنند و با برداشت درست، اقداماتی مانند دعوت از یک استاد برای آموزش اقدام‌پژوهی در مدرسه، تشویق سایر معلمان به انجام فعالیت، شرکت‌دادن معلمان در دوره‌های آموزشی اقدام‌پژوهی در سطح منطقه و درخواست از مسئول ضمن خدمت اداره برای پیگیری برگزاری دوره ضمن خدمت و پیش‌بینی ارائه نتایج اقدام‌پژوهی در مدرسه را در نظر بگیرند. در ادامه و بعد از تدوین بخش کیفی برنامه سالانه، گروه برنامه‌ریزی مدرسه باید علاوه بر زمان‌بندی دقیق فعالیت‌ها در طول سال تحصیلی، نسبت به انتخاب هر یک از فعالیت‌ها و تقسیم وظایف متناسب با توان و ظرفیت علمی خود اقدام کنند (عزیزی و دیگران، 1394: 24).
مدرسه به‌عنوان سازمان یا نهادی آموزشی‌تربیتی در جهت اداره مناسب توسط مدیر آموزشگاه، نیازمند برنامه سالانه، منطبق بر واقعیت‌های اطلاعاتی و شناخت درست از وضع موجود است. در این راستا و در اولین گام پس از ایجاد گروه برنامه‌ریزی (ارکان مدرسه) نیازمند شناخت دقیق (وضع موجود مدرسه) در ابعاد گوناگون هستیم تا بتوانیم برنامه‌ای مطلوب در جهت حرکت رو به سمت جلو و منطبق با اسناد بالادستی (سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی) تدوین کنیم. در نهایت، زمینه تربیت دانش‌آموزان در تراز جمهوری اسلامی، حیات طیبه و اجرای ساحت‌های شش‌گانه تعلیم‌وتربیت با نگاه به شهروند آگاه و آینده‌ساز کشور را فراهم آوریم.
منابع
1. موحدی، منیره (1392). مدیریت برنامه‌محور. آویدا. مازندران.
2. محبی، عظیم و دیگران (139٥). مدرسه در آینه تعالی. فرهنگی منادی تربیت. تهران.
3. تورانی، حیدر (139٥). کاربست مدیریت فرایندمدار در مدرسه، مؤسسه فرهنگی منادی تربیت. تهران.
٤. تورانی، حیدر (139٦). رهبری اثربخش. چرا مدرسه را بدون آن نمی‌توانند بهبود ببخشند. مؤسسه مدرسه یادگیرنده مرآت. تهران.
٥. عزیزی، اسفندیار و دیگران(139٤). راهنمای فرایند نظارت و ارزیابی برنامه تعالی مدیریت. روجین مهر. ساری.