فعالیت‌های آموزشی نظام آموزشی به‌طور صحیح باید در راستای چهار محور اساسی صورت گیرند که عبارت‌اند از:
1. شناخت و توجه به محیط‌زیست بومی؛
2. تربیت شهروندی و بومی؛
3. روش‌های آموزش صحیح؛
4. آینده‌نگری و کارآفرینی بومی.
محیط‌زیست
عصر کنونی را دوران بحران‌های محیط زیستی نام نهاده‌اند، زیرا گستره دست‌اندازی انسان بر عرصه‌های محیط‌زیست، در نتیجه رشد روزافزون جمعیت و نیاز به توسعه در کلیه سطوح اقتصادی و اجتماعی، روزبه‌روز ابعادی وسیع‌تر به خود گرفته و بر اثر بهره‌برداری غیراصولی و بی‌رویه از منابع طبیعی، خسارت جبران‌ناپذیری بر پیکره محیط‌زیست وارد کرده است (بادبدست و دیگران، 1400). بنابراین، آگاهی دانش‌آموزان از مشکلات و قابلیت‌های محیط زیستی که در آن زندگی می‌کنند، در آینده علمی و تصمیم‌های کاری و نیز در رفتار آنان با محیط‌زیست نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای خواهد داشت.
تربیت شهروندی
امروزه تربیت شهروندان خوب از مهم‌ترین وظایف نظام‌های رسمی آموزش‌وپرورش کشورهاست. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه، مسئولان تعلیم‌وتربیت با تدوین برنامه‌های آموزشی متنوع، تربیت شهروندی مناسب را در صدر اقدام‌ها و فعالیت‌های خود قرار داده‌اند (Murray, 2016). متولیان تعلیم‌وتربیت جوامع بر آن هستند تا از طریق تربیت شهروند حرفه‌ای، دانش و مهارت ایفای نقش مؤثر در جامعه‌های محلی، ملی و حتی جهانی را به دانش‌آموزان بیاموزند تا آن‌ها ضمن اطلاع از حقوق متقابل خود و جامعه، شهروندانی مسئولیت‌پذیر و متفکر باشند (Stoner, Tarrant, Perry, Stoner & et al. 2014).
روش‌های آموزش
آموزش در قرن بیست و یکم باید همه تصورات و نیازهای انسان دانش‌مدار را در نظر بگیرد (الهامیان و دیگران). مدرسه تغییر نخواهد کرد، مگر اینکه روش‌های آموزش و برنامه درسی و مواد درسی تغییر کنند و تمرکز آموزش در مسیر نیازهای انسان‌ها و جامعه آینده قرار گیرد.
در جهان کنونی، این رویکرد که «دانش قدرت است»، جای خود را به «اشتراک دانش قدرت است» داده است. وظیفه آموزش‌وپرورش در مسیر تربیت افراد برای اداره سازمان‌ها و جامعه آینده، تلاش در جهت توسعه دانشی است که قدرت خلاقیت، برتری رقابتی، نوآوری و یادگیری و برتری مالی را در آن‌ها تقویت کند و بر غنای دانش بیفزاید (بازیار و دیگران، 1400).
کارآفرینی
اگرچه توسعه کارآفرینی در هر جامعه‌ای کیفیت وضعیت اقتصادی و اجتماعی آن جامعه را ارتقا خواهد داد، اما یادگیری آن و شروع تفکر در ارتباط با کارآفرینی، باید از دورانی آغاز شود که میزان خلاقیت و ابتکار بالاتر است. بنابراین، دوران کودکی و نوجوانی بهترین زمان برای یادگیری آن است. کارآفرینی به معنی تبدیل فناوری و نوآوری به خدمات یا محصول قابل‌استفاده توسط عموم مردم است. بنابراین، اگر در جامعه‌ای با توجه به شرایط بومی، این تبدیل صورت گیرد، نه‌تنها صرفه‌جویی‌های اقتصادی در آن جامعه در پی خواهد بود، بلکه فرهنگ جامعه با توجه به این تغییرات غنا می‌یابد.
با توجه به اینکه در خلق و اجرای هر ایده‌ای به‌طور ذاتی خطرپذیری وجود دارد، جوهر و عصاره کارآفرینی، پذیرفتن این خطر است. خطرپذیری باید از دوران کودکی و نوجوانی که قدم‌گذاشتن در چنان دنیایی بازی و سرگرمی نیز محسوب می‌شود، آموزش داده شود. ایجاد کسب‌وکارهای کوچک خانگی و مدرسه‌ای می‌تواند آن‌ها را با مفاهیمی چون خطرپذیری، اقتصاد کاربردی، سود و زیان، تولید، فروش و بازاریابی، تبلیغات و رقابت در کسب‌وکار آشنا کند. این آموزش‌ها می‌توانند در ذهن کودکان و نوجوانان، شروع تفکر به مشکلات جامعه و رفع آن‌ها و تبدیل موقعیت‌ها به کار و سودآوری را شکل دهند. البته در کنار خطرپذیری، شناخت هدف، داشتن افق، به‌کارگیری خلاقیت‌های ذهنی، جامعه‌گرایی و جامعه‌پذیربودن، شهامت، ابتکار، داشتن امید و در نهایت واقع‌بینانه برخوردکردن با تفاوت بین خلاقیت‌ها و فرصت‌ها، از ویژگی‌های مهمی هستند که هر کارآفرین باید داشته باشد و به دانش‌آموزان باید آموخته شود.
کارگاه تولید قارچ دکمه‌ای در مدرسه
مدرسه‌ها برای آموزش عملی کارآفرینی و مراحل تولید و عرضه کالا به نمونه‌ای ساده، کم‌هزینه، بدون خطر و جذاب در مدرسه نیاز دارند. تولید قارچ دکمه‌ای، به دلیل سادگی مراحل تولید، نبود خطر و ضرورت‌نداشتن نگهداری حضوری شبانه‌روزی، می‌تواند برای آموزش بسیار مناسب باشد. تهیه یک مکان کوچک برای تولید قارچ دکمه‌ای در مدرسه امکان‌پذیر است. استفاده از بخشی از انباری یا اتاق پرورشی یا حتی تهیه یک اتاقک (کانکس) در حیاط مدرسه، می‌تواند محل مناسبی برای تولید قارچ باشد.
در دبیرستان فرزانگان شهر قدس، ابتدا اتاق تهیه قارچ، با کمک سرایدار دبیرستان، از وسایل اضافی پاک‌سازی شد. سپس دانش‌آموزان پایه هفتم (دوره اول متوسطه) که به شش گروه دسته‌بندی‌شده بودند، با استفاده از افشانه الکل، در چند نوبت اتاق را سترون (استریل) و گندزدایی کردند. در این مرحله، دانش‌آموزان آموختند که برای تهیه محصولی پاک و قابل‌عرضه باید محیط تولید سترون و پاکیزه باشد.
در مرحله بعد، برای قرارگیری پوسال‌ها (کمپوست‌ها) در اتاق و استفاده بیشتر از فضا، طبقاتی در اتاق نصب شدند. سپس تمامی طبقات دوباره گندزدایی شدند. بعد از تهیه پوسال از کارخانه تولید پوسال قارچ و قراردادن آن‌ها در طبقات در روزهای متوالی، دانش‌آموزان هر روز درجه حرارت اتاق و پوسال‌ها و رطوبت محیط را بررسی می‌کنند. در این راستا، هر گروه باید برای بسته‌بندی و فروش محصول خود برنامه‌ریزی‌های لازم را انجام دهد. حتی دانش‌آموزان می‌توانند برای تبلیغ و فروش بیشتر قارچ‌های خود اقداماتی را انجام دهند. در طول مراحل تولید محصول، می‌توانند درباره فرایند بسته‌بندی، هزینه‌های آن و نیز روش‌های کاهش هزینه و افزایش فروش با تبلیغات را نیز بیاموزند.
تولید قارچ دکمه‌ای در مدرسه هیچ خطری ندارد. از طرف دیگر، در محیط نشاط و شادابی ایجاد می‌کند. دانش‌آموزان برای فروش بیشتر محصول خود با خانواده‌هایشان به بحث و بررسی راه‌های چاره می‌نشینند و همین وضعیت محیطی صمیمانه و پرنشاط را در خانواده‌ها ایجاد می‌کند. تلاش نوجوانان برای فروش بیشتر، به دانستن بسیاری از نکاتی منجر می‌شود که در جلب رضایت مشتری در بازار پررقابت کنونی در جهان وجود دارند. در نهایت، می‌توانند با بررسی هزینه‌ها و زمان گذاشته‌شده، میزان سود خود را محاسبه کنند. این کار نه‌تنها ریاضیات آن‌ها را تقویت می‌کند، بلکه منطق حاکم بر تولید و بهره‌وری را نیز به آن‌ها می‌شناساند. آن‌ها متوجه می‌شوند در اولین مرحله برداشت قارچ، تنها شاید بتوانند هزینه‌های خود را بپردازند. پس باید صبور باشند و منتظر بمانند سود حاصل را در مراحل بعدی تولید به دست آورند. آن‌ها متوجه این نکته می‌شوند که در تولید، گاه هزینه‌های اولیه بسیار بیشتر از هزینه‌های مستمر و در مسیر تولید است.
قدردانی:
از آقای یعقوبی، سرایدار دبیرستان فرزانگان شهر قدس، و آقای نادی که در انجام این پروژه ما را یاری کردند، سپاسگزارم.
منابع
1. Murray J. (2016). Educating Citizen Scholars: Interdisciplinary First-Year Seminars at the University of Guelph. In Universities, the Citizen Scholar and the Future of Higher Education (pp. 37-53). Palgrave Macmillan UK.
2. Stoner KR, Tarrant MA, Perry L, Stoner L & et al. (2014). Global citizenship as a learning outcome of educational travel. Journal of Teaching in Travel & Tourism; 14(2): 149-63.
3. افشاری، الف. امیرخانی شهرکی، م. آینده‌پژوهی کارآفرینی و توسعه اقتصادی. اولین کنفرانس علمی‌پژوهشی دستاوردهای نوین در مطالعات مدیریت، حسابداری و اقتصاد ایران.
٤. الهامیان، ن و دیگران. طراحی الگوی اجرای برنامه درسی تربیت‌معلم مبتنی بر اسناد تحولی آموزش‌وپرورش جمهوری اسلامی ایران. فصلنامه پژوهش در نظام آموزشی. شماره ٤٦.
٥. اکبری، ت. قاسمی خلیفه لو، ا و دیگران. ضرورت توسعه کیفیت در آموزش‌وپرورش. دومین همایش ملی آینده. تیرماه 1٤٠٠.
٦. بادبدست، ا و دیگران. توسعه پایدار مدرسه آینده: نگاهی بر مدیریت سبز مدرسه. دومین همایش ملی آینده. تیرماه 1٤٠٠.
7 خوش‌بین گشتی، ا و دیگران. شاخص‌های کیفیت آموزش در مدرسه. دومین همایش آینده ـ تیرماه 1٤٠٠.
8. بازیار، ز و دیگران. فلسفه و ضرورت مدیریت دانش. دومین همایش آینده. تیرماه 1٤٠٠.